85 citaten van & over Hans van Manen
Tekst: Astrid van Leeuwen
Choreograaf Hans van Manen wist het moderne ballet - als een combinatie van academische ballettechniek met moderne dans en bewegingstechnieken - bij een groot publiek populair te maken.
Ook internationaal is zijn naam een begrip, getuige de ruim vijftig buitenlandse gezelschappen die zijn balletten uitvoeren. Het Nationale Ballet danste ter gelegenheid van zijn vijfentachtigste verjaardag het hommageprogramma Ode aan de meester. Danscriticus Astrid van Leeuwen selecteerde 85 geestige, bijzondere én eerlijke citaten van en over deze levende legende. "Wat je ziet, dat is er, en de rest is voor eigen rekening."
"Sonia Gaskell zei dat ik geen choreografisch talent had en dat ik er beter mee kon ophouden. Ik dacht: krijg het heen en weer."
- Hans van Manen
"Ik zou in de Nederlandse schilderkunst en de poëzie noch in het theater noch in de muziek, iemand kunnen noemen die – zoals in de dans – op zo’n eenzame hoogte staat als Hans van Manen."
- Gerrit Komrij
"Zelf was ik helaas geen prachtige danser. Je hebt van die beeldschone jongens die de zaal onmiddellijk in vervoering brengen zodra ze opkomen. Ik kon goed draaien, maar had bepaald geen gemakkelijk lijf. En ik moest ook wat méér doen dan opkomen, voor de zaal in katzwijm viel."
- Hans van Manen
“Ik streef in mijn balletten naar steeds minder beweging. Elke pas teveel moet eruit’’
Martin Schläpfer
"Er gaat geen dag voorbij waarop ik niet aan Van Manen of zijn kunst denk (..) Hij en zijn werk zijn geïntegreerd in mijn bestaan, net zoals Bach in het leven van ieder serieus werkende musicus voortleeft."
- Martin Schläpfer
"Als choreograaf sta je eigenlijk altijd in je blote kont (..) Ik begin met niks. De dansers staan op jou te wachten, jij staat op jezelf te wachten."
- Hans van Manen
"Geen choreograaf maakt je zó mooi."
- Sofiane Sylve
"Ik ben geen winden-waaien-om-de-rotsen-choreograaf."
- Hans van Manen
"Het genoegen dat het ogenschijnlijk simpele maar o zo geraffineerde vormenspel van Van Manen oplevert, is de kortste weg naar het visuele geluk."
- NRC Handelsblad
"Ik ben zo calvinistisch als de pest. Alles wat ik overbodig vind moet eruit."
- Hans van Manen
"In zijn lijfspreuk ‘Dans drukt dans uit en verder niets’ had Hans van Manen zich weleens wat zorgvuldiger kunnen uitdrukken. Want eigenlijk wil hij zeggen: ‘Dans drukt alleen dans uit en verder alles. Dat was nóg magischer geweest. Iets meer Cruijffiaans ook."
- Dans Magazine
"Ik wil mezelf absoluut niet met Mondriaan op één lijn stellen, al is er wel een aantal overeenkomsten: helderheid, overzichtelijkheid, strakheid en het gedeelde uitgangspunt ‘less is more’."
- Hans van Manen
"Hans is zó ongelooflijk muzikaal dat mijn aandacht voortdurend wordt verlegd: ik hoor opeens nieuwe accenten in de muziek, zie andere dingen oplichten. Ik zal bepaalde composities ook nooit meer kunnen horen zonder er beelden van zijn choreografie bij te zien."
- Remy van Kesteren
‘‘Ik heb nergens spijt van. Ik had wel graag kunnen toveren, maar daar kun je moeilijk spijt over voelen’’
Hans van Manen
"Ik houd niet van anekdotiek: al dat speculeren wat dit of dat misschien zou kunnen betekenen. Jaha, wel in het échte leven houd ik daarvan, veel zelfs, maar dat is iets anders. Dan heet het roddelen."
- Hans van Manen
"Zijn dansers worden personen met wie je je kunt identificeren, zonder dat er een ‘verhaaltje’ wordt verteld."
-Sidi Larbi Cherkaoui
"Ik houd ervan als iets van a naar z leidt en niet van a naar q naar w naar b. Dat is geen dramaturgie, dat is decoratie. Dat gaat nergens over."
- Hans van Manen
"Het is waar dat Hans op alles een antwoord heeft. En hij heeft bijna altijd gelijk. Om gek van te worden."
- Roel Voorintholt
"Ik haat dans die het woord wil imiteren, die literair wordt. De gedachte dat iets mooi zou zijn omdat het programmaboek vermeldt hoeveel slachtoffers er in Hiroshima vielen, vind ik verwerpelijk."
- Hans van Manen
"Hans stond me toe om mijzelf te zijn. Hij zette Fiona als Fiona op het toneel, en maakte me tegelijkertijd ‘grand’. Ik hoefde niet een emotie of een gevoel te vertegenwoordigen, noch een muze te zijn, ik kon gewoon een mens zijn. En dat is een groot geschenk."
- Fiona Lummis
"Wat je ziet, dat is er, en de rest is voor eigen rekening."
- Hans van Manen
"Alle balletten van Van Manen zijn erotisch, omdat ze nooit over schuld gaan. Ze hebben de schoonheid van een heel precies uitgesneden sleutelgat."
- Gerardjan Rijnders
"En de diepere gedachtes? Pfwa, die laat ik aan het publiek over. Dat is intelligent genoeg om wat ze visueel aangeboden krijgen naar eigen inzicht te interpreteren. Ik bedóel er in ieder geval niet meer mee dan wat je ziet."
- Hans van Manen
"De sterkste bijdrage die Hans aan de Nederlandse dans geleverd heeft, is denk ik de combinatie van seksuele spanning en humor op het toneel. Dat dingen stout mogen zijn en dat dit ook op spitzen kan."
- Anouk van Dijk
"Ik val op dansers. Ik bedoel, zonder dat het iets met erotiek te maken heeft (..) Ik kan met ongelooflijk plezier naar ze kijken, het vakmanschap, de raadselachtigheid. Serieus met ze bezig zijn en dan tussendoor heel even ‘Hm geil’ denken."
- Hans van Manen
‘‘Ik ben zo calvinistisch als de pest. Alles wat ik overbodig vind moet eruit’’
Rachel Beaujean
"Je moet als Van Manen-danser kunnen genieten van je eigen lichaam en sensualiteit. En je moet zin in avontuur hebben. Je hoeft geen fantastische ballerina te zijn, het gaat meer om een soort oergevoel: aards, in de grond, krachtig. Als je alleen maar prachtig bent, werkt het niet."
- Rachel Beaujean
"Van het woord ‘romantisch’ krijg ik de kriebels. Althans, zoals het door de meeste mensen wordt uitgelegd. In de Dikke Van Dale wordt ‘avontuurlijk’ genoemd als synoniem voor romantisch. Kijk, dát vind ik nou een fántástische interpretatie. Avontuurlijk betekent dat álles kan gebeuren."
- Hans van Manen
"Toen onze dochter Saura was geboren, kwam Hans – als haar peetvader – in een witte smoking naar Den Haag. Dat ontroerde ons zeer (..) Hij nam zijn taak héél serieus. Van haar studie tot haar voogdij: hij wilde het meteen allemaal geregeld zien."
- Paul Lightfoot en Sol León
"Als ik een leuk muziekje hoor, wil ik altijd een dansje wagen."
- Hans van Manen
"Dansers zijn geneigd te denken dat ze voortdurend moeten rondspringen om interessant gevonden te worden (..) Maar bij Hans bleek ‘less’ inderdaad ‘more’ te zijn. Een simpele blik heeft soms meer power dan dat je ondersteboven hangt en alle kanten op beweegt."
- Sofiane Sylve
"Iedereen steelt. Belangrijk is alleen van wie je steelt."
- Hans van Manen
"Ook op pensioengerechtigde leeftijd choreografeert Hans van Manen niet alleen sierlijker en muzikaler maar ook krachtiger, scherpzinniger en consistenter dan iedere andere choreograaf."
- Jochen Schmidt
"Je hebt van die mensen die vinden dat ze niet beïnvloed mogen worden, maar dat ze zichzelf moeten zijn. Als je mij kunt uitleggen wat dat is, ‘jezelf zijn’…"
- Hans van Manen
"Hans kon heel pittig zijn, soms op het gemene af. Maar een keer stopte hij de repetitie en zei tegen mij: ‘En je laat je door mij niet intimideren!’ Dat hielp enorm (..) Tegenwoordig is hij zoveel milder. Dat mensen huilend de studio uitlopen komt niet meer voor."
- Mea Venema
"Vroeger kon ik erg pittig zijn, maar ik was vooral erg pittig tegen de mensen van wie ik zo veel hou."
- Hans van Manen
"Hans heeft mijn zelfvertrouwen als danseres enorm vergroot en mij doen inzien dat passen op zich niet belangrijk zijn, dat het gaat om de drift en betekenis die je eraan geeft."
- Rachel Beaujean
‘‘Wat je ziet, dat is er, en de rest is voor eigen rekening’’
Hans van Manen
"Wat buitengewoon belangrijk is – voor de mensheid zou ik bijna zeggen – is nieuwsgierigheid. Echte nieuwsgierigheid hè, niet nieuwsgierigheid naar wat er met je buurvrouw aan de hand is."
- Hans van Manen
"Hans is in staat om een opperste concentratie in de studio te creëren. Niet als in een werkkamp, maar een prettige concentratie. Twee uur repeteren met Hans voelt als één minuut."
- Krzysztof Pastor
"Ik gruw van de eerste repetitiedag (..) Maar al val je van de trap, al gooi je je voor een auto; er mankeert je niks, je móét naar die schouwburg, daar helpt geen moedertje lief aan."
- Hans van Manen
"Ik vind het wonderbaarlijk in de balletten van Hans dat je veel precisie en mooie klassieke lijnen ziet, maar wat uiteindelijk blijft hangen is de menselijkheid in zijn stukken."
- Nancy Euverink
"Ik heb geen agent, geen antwoordapparaat, geen fax en geen computer. Met één telefoon regel ik alles in de hele wereld."
- Hans van Manen
"Een uitgestoken hand, een blik, een resolute wending – het lijkt niets, maar zegt tegelijk alles."
- Het Parool
"Ik werk het best met mijn rug tegen de muur. Ik heb afgeleerd om ideeën op te schrijven. Als je het terugleest, denk je: wat een flauwekul!"
- Hans van Manen
"Van moraliseren houdt Hans van Manen niet. Van psychologische bespiegelingen over het innerlijke gevoelsleven van kunstenaars al helemaal niet. Maar van kijken houdt hij. En dat kan hij ongewoon scherp."
- Dans Magazine
"In de studio doe ik net alsof ik 18 ben, maar als je thuis komt voel je dat het niet meer zo is. Vaak moet ik na een repetitiedag achterstevoren de trap af."
- Hans van Manen
‘‘Iedereen steelt. Belangrijk is alleen van wie je steelt’’
Patrick Marin
"Hans werkte telkens met een van ons en als die uitgeput was en zwetend de studio uitkwam, mocht de volgende komen. Zelf gíng hij maar door: draaien, springen, over de grond rollen... En hij vond het zálig."
- Patrick Marin
"Ik doe alles nog voor. Niet mooi, maar voluit, als een gek (..) Want alleen zo kom je op nieuwe dingen, zo dwing je jezelf elke keer weer een stapje verder te gaan."
- Hans van Manen
"Door alles altijd voor te doen, daagt Hans je enorm uit: als híj het kan, is er geen reden voor jou om het niet te kunnen."
- Cédric Ygnace
"Als ik er een keer niet uitkom, zeg ik: jongens we gaan lekker naar huis want ome Hans weet niks meer. Dat is beter dan dat je gauw wat leuke passen bedenkt."
- Hans van Manen
"Wat ik van Hans geleerd heb is dat choreografie ook gewoon een vak is: je begint bij A en je werkt net zo lang door tot je bij Z bent. Het is geen goddelijke inspiratie die je komt aanwaaien."
- Ted Brandsen
"Je moet dansers altijd net iets boven hun macht laten werken. Ze moeten risico nemen, lef tonen. Dans moet risky zijn. Een verhouding is pas interessant als hij riskant is."
- Hans van Manen
"Als ik in de balletten van Hans dans dan dans ik alsof hij de enige is die in de zaal zit, en niemand anders bestaat."
- Igone de Jongh
"Muzen doen meer dan inspireren. Je krijgt zo veel van ze terug. Ze zijn niet bang fouten te maken, niet bang op hun donder te krijgen. Ze verbazen je altijd weer met wat ze laten zien. Doordat zíj zo geweldig goed interpreteren, krijg ík een bewijs van goed gedrag."
- Hans van Manen
"Live is het grootste geschenk dat ik in mijn carrière heb gehad. Het ballet is als het ware een opsomming van mijn leven (..) Bij mijn laatste voorstelling, in 2000, zag ik gedurende de flashback mijn hele leven aan mij voorbijtrekken: alle balletten, alle Zwanenmeren, al mijn danspartners, de dood van Henny Jurriëns, de geboorte van mijn drie kinderen."
-Coleen Davis
‘‘Een uitgestoken hand, een blik, een resolute wending – het lijkt niets, maar zegt tegelijk alles’’
Hans van Manen
"Ik heb nooit iets gemaakt om te provoceren. Ik bedenk iedere keer: kan dat wel? Als je er maar een reden voor hebt, dan kan alles."
- Hans van Manen
"Toen ik Hans op mijn 17de leerde kennen wist ik meteen dat hij me héél véél te bieden had. Niettemin was ik doodsbang voor hem (..) Ik had mijn eigen homoseksualiteit nog lang niet uitgevogeld, en dan zie je hem, een man die zich volstrekt comfortabel voelt met zijn homo-zijn – that scared the hell out of me."
- Jean Emile
"Er zit veel agressie in mijn werk. Maar er zijn nooit winnaars."
- Hans van Manen
"Ik kan erg genieten van de manier waarop Hans praat: associatief, met veel beeldspraak en onverwachte wendingen. Heel grillig, en tegelijkertijd zo raak."
- Willem Melchior
"Als er iets is wat ik haat dan zijn het wel vrouwen die het vrouwtje spelen of mannen die zo nodig het mannetje willen zijn. In de danskunst is er helemaal geen onderscheid tussen mannen en vrouwen. Dat gesodemieter begint pas ná het werk."
- Hans van Manen
"Wat ik zo fijn vind is dat Hans, omdat hij al zo lang leeft, nu ka oogsten. Tegenwoordig worden zijn balletten overal ter wereld met uitzinnige bravo’s onthaald."
- Rachel Beaujean
"Drie dansers is iets wat mij niet interesseert. Drie is een driehoeksverhouding, dat betekent dat iedereen lijdt. En lijden, dat is niets voor mij."
- Hans van Manen
"Soms laat Hans zich ook door zijn eigen werk verrassen. ‘Goh, wat een goed ballet eigenlijk’, hoor ik hem dan zeggen als hij naast me in het theater zit."
- Mea Venema
‘‘Als ik in de balletten van Hans dans dan dans ik alsof hij de enige is die in de zaal zit, en niemand anders bestaat’’
Hans van Manen
"Ik vind het leuk om dingen goedkoop te doen, want ik ben wel zo’n boerentrut om te denken: als het niet zo’n succes is, dan heeft het tenminste ook niet zoveel gekost."
- Hans van Manen
"Eigenlijk is Hans heel bijgelovig. Bij een première heeft hij altijd dertien munten in zijn zak. Van elke trap die hij loopt, telt hij de treden."
- Rachel Beaujean
"Ik heb veel voor kinderen gemaakt. Of eigenlijk voor iedereen die zich kind voelt. Ik sla ze hoog aan, je kunt die krengen niks wijsmaken. Dans moet snapbaar voor ze zijn. Oké, duidelijk, dat is sowieso mijn uitgangspunt."
-Hans van Manen
"Als we met de auto onderweg zijn, telt hij de reigers want die brengen geluk. Ik zie er nooit een, maar bij Hans duiken ze overal op. Een vliegende reiger, dan kan de dag niet meer stuk."
- Mea Venema
"Niets is gemakkelijker dan nooit liegen. Anders heb je zo ontzettend veel te onthouden. Met de waarheid kun je je kop stoten, maar niet door de mand vallen. In mijn werk geldt hetzelfde."
- Hans van Manen
"In zijn kritiek is Hans heel duidelijk en eerlijk. Hij kan na afloop van een optreden naar je toekomen en zeggen: ‘Vanavond was niet je beste avond'."
- Igone de Jongh
"Ikzelf kijk naar kunst zoals ik naar iemand kijk op wie ik verliefd ben. Dan vraag ik me ook niets af… dan geloof ik het wel. Maar als ik iets slecht vind, denk ik een hélebóél. Wat ik dan allemaal zie!"
-Hans van Manen
"Hans van Manen is de meest aardige, behulpzame, kritische, grappige, ondeugende, briljante, enthousiaste, merkwaardige, trouwe, sexy, ironische, respectvolle, getalenteerde, kundige, onvoorspelbare vriend en collega die iedereen wel zou willen hebben."
- William Forsythe
"Zonder repertoire geen traditie. En zonder traditie geen aansluiting bij wat is voorafgegaan. Traditie is niet iets van het verleden. Traditie is wat we vandaag de dag met het verleden doen."
- Hans van Manen
"Hans heeft mijn kijken naar en denken over dans gevormd (..) en dat heeft me voor altijd doen beseffen dat dans over dans moet gaan en dat vernieuwing niet automatisch het ontkennen van verworvenheden is."
- Ine Rietstap
‘‘Er zit veel agressie in mijn werk. Maar er zijn nooit winnaars’’
Hans van Manen
"Ik vind het steeds moeilijker om muziek te vinden. Er is veel prachtigs geschreven, waarop je best een aardig dansje kunt maken. Maar wat ik zoek zijn composities waarin het drama als het ware al besloten ligt."
- Hans van Manen
"Als het over muzikaliteit gaat, is Hans héél uitgesproken: ‘Nééhéé, dat doe ik niet! Jij doet dít, maar ik doe dít!’"
- Ted Brandsen
"Bij welk ballet ook: er is altijd wel íéts wat knaagt, wat me niet zint. Meestal zijn dat details, net zoals, voor iemand die schrijft, een komma reuze belangrijk kan zijn."
- Hans van Manen
"Alles klopt. De bewegingen zijn met fotografische precisie in de ruimte geplaatst, de dans gaat een magisch verbond aan met de muziek, een paar blikken zeggen meer dan honderd draaien en onderlinge relaties worden haarscherp in beeld gebracht."
- De Telegraaf
"Iedereen weet dat ik op leeftijd ben, dus ik vlieg altijd businessclass en ik kom in fantastische hotels terecht. Als ik repeteer met het San Francisco Ballet krijg ik drie kamers in de Ritz met adembenemend personeel!"
- Hans van Manen
"Van Manen is zichtbaar geen dertig meer, maar zijn stoute ogen, scherpe tong en het aantal Marlboro’s dat hij opsteekt doen bepaald niet bejaard aan."
- De Pers
"Ik heb nergens spijt van. Ik had wel graag kunnen toveren, maar daar kun je moeilijk spijt over voelen."
- Hans van Manen
‘‘Geen choreograaf maakt je zó mooi’’
Jochen Schmidt
"Michelangelo heeft van een goed beeldhouwwerk geëist dat het van een berg gerold kon worden, zonder dat er iets afbrak. Van Manen maakt zulke beeldhouwwerken op het gebied van de dans: tot de essentie gereduceerde choreografische kunstwerken, die niettemin doortrokken zijn van gevoelens, conflicten en de spanningen van deze tijd."
- Jochen Schmidt
"Ik streef in mijn balletten naar steeds minder beweging. Elke pas teveel moet eruit."
- Hans van Manen
"Ook al maakt hij abstracte muziekballetten, zijn werk is menselijk tot in elke vezel. Je gróeit als danser wanneer je Van Manen danst."
- Paul Lightfoot
"Ik voel me nog steeds een danser. Ik hoor in het theater, ik voel me goed met dansers, ontwerpers, choreografen, componisten om mij heen. En ach, om me dat alles niet te laten ontnemen, moet ik zo af en toe een choreografie maken."
- Hans van Manen
"Als je niet van dans houdt, hou je wel van Van Manen en als je wel van dans houdt, ben je totaal verliefd op zijn werk."
- Han Ebbelaar
"Maar gaat het niet meer dan stop ik stante pede. En dan maar hopen dat er tegen die tijd veel snooker en tennis op tv is. Anders verveel ik me dood."
- Hans van Manen
"Hans van Manen is de basis van de Nederlandse danskunst."
- Alexandra Radius
"Een kunstenaar van 85 schijnt iets bijzonders te zijn. Maar als je bedenkt dat we straks allemaal 135 worden, ben je als 85-jarige natuurlijk nog maar een snotneus."
- Hans van Manen
Selectie citaten: Astrid van Leeuwen