Àlex Ollé en Valentina Carrasco over Oedipe
Tekst: Willem Bruls
Na Brussel en Londen presenteert La Fura dels Baus de onbekende opera Oedipe van George Enescu in Amsterdam. In een gesprek met de regisseurs Àlex Ollé (La Fura dels Baus) en Valentina Carrasco wordt gezocht naar de diepere betekenissen van de Oedipusmythe en de compositie van George Enescu.
Tot voor kort waren jullie in Lyon aan het werk met Mefistofele van Boito, een werk dat gebaseerd is op Goethes Faust, een relatief moderne Europese mythe.
‘Wat ons altijd heeft aangetrokken in Faust, is de tegenstrijdigheid tussen kennis en instinct, de strijd tussen licht en duisternis. Faust en Mephisto zijn voor ons geen tegengestelde karakters, maar twee zijden van een en dezelfde wanhoop van Faust. Goethes Faust is de mythe van het vergeefse streven naar absolute kennis. Dat streven wordt tegenover de impuls van leven en dood gesteld, waarbij Faust zich door Mephisto laat leiden.’
Het Griekse verhaal van Oedipus is natuurlijk veel ouder. Zijn er parallellen tussen deze twee mythen?
‘Beide personages zijn gevangen in een conflict over hun eigen lot. De zoektocht naar zichzelf is de motor die deze twee mythologische figuren in beweging zet. In het geval van Oedipus kan men spreken van een zoektocht naar identiteit, die voor hem zal eindigen met de openbaring van zijn ware en afschuwelijke oorsprong. Bij Faust is het een zoektocht naar alles wat hij had kunnen zijn, als hij daarvoor de moed had gehad. Oedipus begrijpt niet waarom hij door de goden met zoveel wreedheid wordt geconfronteerd. Hij vraagt zich af waarom ze hem op de wereld hebben gezet. Faust heeft alles uitgeprobeerd en begrijpt niet waarom hij moet blijven bestaan.’
Waar gaat de mythe van Oedipus in essentie over?
‘Oedipus representeert het tragische: de hulpeloosheid van het individu dat wordt gedomineerd door zijn lotsbestemming. De westerse mens denkt alles te beheersen. De waarheid is dat de rampen die nu zo overvloedig plaatsvinden, dat telkens weer ontkennen.’
De librettist van Oedipe was Edmond Fleg. Op welke manier heeft hij het verhaal bewerkt?
‘De Griekse bron is een cyclische tragedie, die onafhankelijk van de mens door de goden lijkt te zijn geschreven. Enescu en Edmond Fleg maken er een biografische tragedie van, die het hele leven van de held behandelt. Het wordt bijna een biopic. Ze voegen een grote mate van subjectiviteit toe, evenals spanning en actie. Ze humaniseren en psychologiseren. Fleg was een kenner van het werk van Sigmund Freud.’
‘Het is nutteloos om je tegen je lot te stellen’
Er is veelvuldig sprake van het lot in de Griekse literatuur en filosofie. Is Oedipus het slachtoffer van het lot of is hij eerder een acteur van zijn eigen leven? Is hij schuldig?
‘Het noodlot vormt de kern van elke tragische reis. Sophocles’ tekst verkent meer dan enige andere tragedie de kracht van het lot. De wil van de mens dient alleen om zich te schikken in de bestemming die hem is toebedeeld. Het is nutteloos om je tegen je lot te stellen. Oedipus kan dus niet schuldig zijn. Er is een tweede, meer humanistische laag, waarin men tegen dat lot probeert te vechten. Zelfs als deze strijd ongewenste of negatieve gevolgen heeft, blijft degene die ageert onschuldig, want alleen de zuivere intentie telt. Dit vermenselijkt de mythe, die daardoor deels zijn tragische karakter verliest.’
Wat is de betekenis van de sfinx? Haar vraag: 'Wat is groter dan het lot?’ En het antwoord: ‘De mens!’
‘Dat de mens niet de speelbal van de goden is en zich niet noodzakelijkerwijs naar zijn lotsbestemming hoeft te schikken. Hij kan zijn leven in eigen handen nemen. Maar dat de sfinx in de versie van Enescu ‘sterft van het lachen’ is een zorgwekkend, bitter en ironisch commentaar van de componist op de mogelijkheid om je lot in eigen handen te nemen.’
De leugen van Merope tegen haar stiefzoon Oedipus is een keerpunt in zijn leven.
‘Eigenlijk liegt Merope niet. Ze gelooft dat ze de echte moeder van Oedipus is omdat ze zich niet bewust is van het feit dat de baby’s bij hun geboorte verwisseld zijn. Dit gebrek aan kennis is cruciaal voor de ontwikkeling van het stuk. Het is juist ironie dat de meeste personages te goeder trouw handelen om het ergste te vermijden, maar dat het lot toch sterker is.’
Is Enescu’s Oedipe een meesterwerk of een stuk dat pas begint te ademen bij een excellente uitvoering?
‘Het is een complex stuk met sublieme momenten. Het is ook een vermenging van verschillende invloeden: Schönberg, Mahler, Wagner, de Franse impressionistische traditie, maar ook Berlioz. Het gevaar dreigt om te grote gebaren te gebruiken die uiteindelijk leeg zijn. We leggen daarom de nadruk op de diepte van de lange lijnen, ook van de zanglijnen, die vaak op de declamatiestijl van Schönberg gebaseerd zijn. De zanglijnen zijn metrisch complex en men moet eveneens over een groot orkestapparaat heenkomen. De rol van Oedipus is qua lengte en moeilijkheidsgraad vergelijkbaar met die van een Wagnerpartij. En we moeten evenmin vergeten dat dit een ingewikkeld stuk voor het koor is.’
Wat waren jullie uitgangspunten voor deze productie?
‘Een verbinding leggen tussen het mythische en het historische was de eerste gedachte die bij ons opkwam, en die gedachte begeleidde het hele proces. We keren deels terug naar de mythe, maar zonder de goddelijke interventies. Walter Benjamin schreef: ‘De verlossing is niet langer collectief, maar een privé-aangelegenheid.’ Dat geldt ook voor Oedipus in deze opera.'
'Decorontwerper Alfons Flores stelde voor dat klei domineert, niet alleen in het decor, maar ook op een dramaturgisch niveau. In oktober 2010 vond er ten westen van Boedapest een ecologische ramp plaats met de uitstoot van een miljoen kubieke meter rode modder, die zeer giftig was. Dit voorval had voor ons een symbolische analogie met de pest in Thebe. Tegelijkertijd roept de klei de plasticiteit van een archaïsche beeldhouwkunst op. Tweehonderd zogenaamde terracotta karakters bevolken de galerijen van het decor. Zij reageren op het leven van de titelheld en vormen samen een collectief karakter.'
'Kostuumontwerper Lluc Castells gebruikte de kwaliteiten van klei ook voor de kostuums, die de koorleden een monochrome kwaliteit verlenen, de warme kleur van de aarde. Deze okertinten beïnvloedden de keuzes van lichtontwerper Peter van Praet. Zij creëren een mysterieus patina, soms met scènes als in een zwart-witfilm, zoals de fatale ontmoeting tussen Oedipus en zijn vader Laios, die verborgen is achter een dikke laag modderige rook. In deze scène benadrukken we de menselijkheid van de hoofdpersoon, trouw aan Enescu en Fleg. Oedipus is geen marionet die door de gebeurtenissen wordt overweldigd, maar een moedig wezen dat zijn hele leven vecht om zichzelf te bevrijden van een opgelegde lotsbestemming.’
Scènefoto: Clive Barda voor ROH Covent Garden
Foto regiseers: E. Bauer
Dit interview is afkomstig uit Odeon 112