aus LICHT: de schoonheid van de hel

Overweldigende ervaring

De jonge trompetstudenten Jerome, Christopher en Chloë kijken elkaar wat vertwijfeld aan. We zitten in een van de grijze repetitiekamers van het betonnen gebouw van het conservatorium in Den Haag en hebben net een uur over de muziek van Stockhausen gepraat, als ik ze vraag of ze ter afsluiting misschien een passage kunnen laten horen. Hun docent Marco Blaauw werpt me een sceptische blik toe. “Als we nu iets zouden spelen zou het niets te maken hebben met het echte werk,” zegt hij. “Je moet je voorstellen dat negen trompetten samen een signaal spelen, en dat er dan negen trombones op je afkomen, zo van” - hij springt opeens op van zijn stoel en roept vlakbij m’n gezicht - “OEHWHAHWA!” Hartelijk lachend om mijn geschrokken blik vervolgt hij enthousiast: “Het is gigantisch! Er is elektronisch geluid van alle kanten, de synthesizers die versterkt zijn en de percussie die versterkt is, dan heb je nog de stemmen van de zangers. Het is vrij intens.”

‘Je wordt onderdeel van deze oorlog, of je het nou wil of niet’

Intens lijkt nog zacht uitgedrukt. De scène waar het om gaat, INVASION-EXPLOSION uit de opera Dienstag, verbeeldt de gewelddadige clash tussen Luzifer en Michael. Twee legers van respectievelijk negen trombonisten en negen trompettisten, beide aangevoerd door een zanger en geflankeerd door een slagwerker en synthesizerspeler komen de zaal ingestormd en vechten hun epische strijd tussen goed en kwaad uit in en om het podium, soms tussen de stoelen van het publiek in. Dit alles tegen het klinkend decor van het elektronische muziekstuk OKTOPHONIE dat uit acht luidsprekergroepen rondom het publiek oorlogsscènes uitbeeldt. Vliegtuigen, bommenwerpers die door de lucht aankomen maar ook door afweergeschut naar beneden worden gehaald en neerstorten. Voor het publiek een fysieke, overweldigende ervaring. Blaauw: “Je wordt onderdeel van deze oorlog, of je het nou wil of niet.”  

Master

De studenten luisteren gefascineerd naar Blaauws woorden, ze staan zelf pas aan het begin van hun kennismaking met Stockhausen. Twee jaar lang volgen ze een master die volledig draait om de uitvoering van aus LICHT.{{Voor aus LICHT is een speciale website gelanceerd, waar u alles kunt vinden over dit unieke project. Hier vindt u niet alleen praktische informatie over de productie en de randprogrammering, maar ook verdieping en achtergronden.}} Het is nooit eerder vertoond, zo’n hele master voor één opera. De coördinator van de opleiding Renee Jonker geeft dan ook direct toe dat het een “krankzinnige onderneming” is. “Over het niveau maak ik me geen zorgen, dat wordt ongelofelijk hoog, maar het is logistiek een barre operatie. Op enig moment in 2019 moeten we meer dan 200 studenten op de been brengen.”

‘Het moeilijkste is dat je én het hele stuk uit je hoofd moet leren én ook nog moet nadenken over welke voet wanneer naar voren…’

Dat de master om de muziek van Stockhausen draait betekent overigens niet dat de studenten er hun hele leven aan vast zitten. “Niet direct, nee”, antwoord de Duitse student Christopher enigszins geschrokken op de vraag of dit betekent dat hij zijn carrière aan Stockhausen gaat wijden. “Maar het is heel complexe muziek om te leren, dat vereist veel werk. Dus je groeit erdoor als musicus en dat kan je overal voor inzetten.”

Die hoeveelheid werkt zit hem deels in het feit dat de studenten voor het eerst in hun leven als instrumentalisten ook een theatrale rol vervullen, compleet met kostuum en choreografie. Chloë: “Het moeilijkste is dat je én het hele stuk uit je hoofd moet leren én ook nog moet nadenken over welke voet wanneer naar voren…. Maar als je het eenmaal uit je hoofd kent voelt het ongetwijfeld vrijer.”

Popmuziek

Naast de repetities voor aus LICHT volgen de studenten lessen in analyse van hedendaagse muziek, bewegingslessen (“heel belangrijk als je met je trombone of trompet over de grond moet rollen,” benadrukt Jonker) en worden ze vooral ondergedompeld in de esthetiek van Stockhausen. Waar het vandaan komt, waar het invloed heeft gehad. Want, benadrukken Jonker en Blaauw, Stockhausen vormt als een van de uitvinders van de elektronische muziek een onmisbare schakel in de muziekgeschiedenis. “Popmuziek is ondenkbaar zonder Stockhausen. Als je van popmuziek houdt ga je een klankwereld tegenkomen waar je heel veel in herkent. Bijna alles wordt versterkt, en hoe! Er komen klanken in voor waar Jimmy Hendrix trots op geweest zou zijn,” zegt Jonker.

Blaauw vertelt verder over Stockhausens invloed op Pink Floyd en de techno scene. Daar wordt hij liefkozend de godfather van techno genoemd: Papa Techno, een titel waar hij overigens erg trots op was. “De OKTOPHONIE is vaak gespeeld op festivals voor elektronische muziek, techno, trance en dat soort dingen. Dus ik denk dat het een stuk is dat je moet kennen. Voor iedereen. Mensen die van Beethovenkwartetten houden en mensen die naar technofestivals gaan. Het is een klassieker.”

Een sprong in het duister

Een klassieker wellicht, maar wel eentje die zijn vaste plek in de canon nog moet veroveren. Stockhausen mag dan een gigant zijn in de twintigste-eeuwse muziekgeschiedenis, een stuk als LICHT is zo bewerkelijk dat het nauwelijks opgevoerd wordt. Het was dan ook niet makkelijk om studenten te vinden die warmliepen voor het project. Jonker: “Voor ons kan het een klinkende naam zijn, maar dat is helemaal niet zo voor de twintigers van nu.” Ook voor de drie trompettisten was het een sprong in het duister. Natuurlijk waren ze al benieuwd naar moderne muziek maar van grote invloed was vooral docent Marco Blaauw, vertelt Christopher. “Hij heeft me geïntroduceerd in de muziek van Stockhausen en was eigenlijk de belangrijkste reden.”

Voor wie Blaauw hoort praten komt dat niet als een verrassing. Hij en Renee Jonker kunnen zo inspirerend over Stockhausen vertellen dat je het gevoel krijgt dat ze nog de meest verstokte Puccini-adept kunnen overhalen een synthesizer te kopen. Ze werkten allebei veel met de componist en Blaauw herinnert zich de uitvoering in Leipzig begin jaren negentig. “Het is een heel fysieke ervaring, in die tijd was dat zo nieuw dat mensen er bang van werden. Door techno muziek zijn mensen nu meer gewend aan de fysieke ervaring van lage frequenties door je hele lichaam, maar toen was het zo nieuw dat mensen boos of bang naar buiten liepen omdat ze niet snapten wat er met ze gebeurde. Zeventig minuten lang drones in je lichaam.”

Onvoorstelbare dingen

Nog steeds stuit het stuk op weerstand. Een verontwaardigde operaliefhebber startte bij het vooruitzicht van een Stockhausen-marathon in 2019 een petitie tegen de ‘piepknormuziek’. Slechts 52 mensen ondertekenden, maar voor een operaproductie is het toch opvallend. De studenten hadden er nog niet van gehoord maar reageren verrast. “Een petitie? Tegen ons? Cool.”

Bij de vraag wat ze zouden zeggen tegen mensen die bang zijn dat het te experimenteel voor ze is, kijken ze bijna alsof ze water zien branden. “Het is totaal niet intellectualistisch”, legt Christopher uit, “je kunt gewoon gaan zitten en het laten gebeuren, alles in je opnemen wat je ziet, hoort.” “Het is echt niet eng”, vult Jerome aan. “Het is gewoon enorm sensationeel.”

‘Je voelt aan alles dat oorlog voor Stockhausen niet iets abstracts was’

Jonker sluit zich daarbij aan: “Stockhausen laat mensen werkelijk onvoorstelbare dingen doen op het podium, een trompettist die achterover neervalt en ondertussen de meest onwaarschijnlijk hoge noten weet te spelen waar je de tranen van in je ogen krijgt. Die legers die de zaal binnenstormen, maar ook verstilde scènes met jongenssopraantjes, echt totaal intiem. En die elektronische muziek is on-waar-schijn-lijk. Wat daar gebeurt op band, je moet wel helemaal van steen zijn wil je daar niet door beroerd worden.”

“Bovendien,” zegt hij, “is de thematiek onverminderd actueel en boeiend. Je voelt aan alles dat oorlog voor Stockhausen niet iets abstracts was.” Als klein jongetje zag hij zijn land gebombardeerd worden door de Engelsen. “Dus die tegenstelling tussen goed en kwaad was voor hem heel concreet. En weet je, hoe gewelddadig ook, hij kon er een soort schoonheid in zien. Dat motorische geluid van die vliegtuigen had een magische werking voor hem,” legt Jonker uit. “Maar ja, was het goed of slecht? Wat we in maart laten zien, gaat daarover. De esthetiek van het kwaad, de schoonheid van de hel.”

Omvang

Alle uren die de studenten en organisatoren erin investeren leiden ertoe dat in maart INVASION-EXPLOSION voor het eerst uitgevoerd wordt met de aantallen musici die Stockhausen ooit voor ogen had. En na dit project, zo hoopt men, is er een nieuwe generatie musici opgeleid die het stuk over de hele wereld kan opvoeren. Op die manier kan het eindelijk zijn verdiende vaste plek in de uitvoeringspraktijk veroveren. Jonker: “Die cyclus van Stockhausen is gewoon een soort monster in de operawereld, niemand heeft zijn vingers eraan durven branden. En ik denk dat met een kunstwerk van die omvang, en met een componist van dat belang dat het uiterst belangrijk is dat we daar als samenleving een keer kennis van nemen. Dan kan iedereen vinden wat hij ervan vindt, maar we moeten het wel een keer laten horen.” Want, daar is iedereen het wel over eens, over Stockhausens muziek kan je lang praten, je moet het vooral ervaren. “Kom maar gewoon luisteren”, besluit Jonker het gesprek. “Het hakt erin.”

Dit artikel verscheen eerder op de website van auslicht.com.