‘Cultuur is het waard om voor te lijden’

Serebrennikov verzamelde gelijkgestemden om zich heen, en samen maakten zij theater waar zalen vol jong publiek op af kwamen, volle zalen jonge mensen die Serebrennikov kritisch liet nadenken. De overheidscontrole werd strikter en de artistieke vrijheid kleiner, toch liet Serebrennikov zich niet tegenhouden door de restricties die hem door de Russische overheid werden opgelegd.

Artistieke vernieuwing

Al tijdens zijn studie natuurkunde hield Serebrennikov zich op de universiteit bezig met studententheater. In zijn geboorteplaats Rostov aan de Don maakte hij verschillende voorstellingen voordat hij in 2000 naar Moskou verhuisde. In 2012 stichtte hij als artistiek directeur het Gogol Centrum, waarmee hij bij zou dragen aan een nieuwe, avantgardistische kunststroming in Rusland. Het Gogol Theater had een wat ingeslapen reputatie, programmeerde alleen nog ouderwetse  producties, en Serebrennikov zorgde ervoor dat er een frisse wind ging waaien en het onder de naam Gogol Centrum een multicultureel en experimenteel podium werd waarop de heersende normen uitgedaagd werden. De overheid liet zien ook experimentele kunst te willen ondersteunen, met een opleving van de avantgardistische kunst in Rusland tot gevolg.

Hoewel zijn werk aanvankelijk succesvol leek te worden ontvangen, werd de ongemakkelijkheid om de artistieke en politieke vrijheden die Serebrennikov in zijn voorstellingen nam almaar groter en de tegenwerking groeide naargelang die ongemakkelijkheid groeide. De première van zijn voorstelling over de legendarische Russische balletdanser Rudolf Noerejev in het Bolsjojtheater in Moskou werd tot twee keer toe uitgesteld. Toen duidelijk werd dat Noerejevs homoseksualiteit en zijn politieke asiel uitgebreid aan bod zouden komen en toen er al verschillende processen tegen Serebrennikov werden  aangespannen, durfde de theaterdirectie het niet aan de voorstelling in première te laten gaan.

Huisarrest

Toen de voorstelling eenmaal in première ging en staande ovaties ontving – onder andere ook van een aantal Kremlin eliteleden – zat Serebrennikov thuis. Er was door de staat een dubieuze rechtszaak tegen hem aangespannen, waardoor hem op verdenking van het verduisteren van subsidiegelden twee jaar huisarrest werd opgelegd. Zijn huisarrest hield hem niet tegen toch theater te maken. Vanuit zijn appartement werkte hij door, zonder telefoon of internet, maar met een enkelband en een advocaat die dagelijks af en aan liep met usb-sticks vol opnamen van repetities en documenten met aantekeningen. In die hoedanigheid maakte hij toch nog toneelstukken, operaregies – waaronder een Così fan tutte in 2018 in Zürich en een Nabucco in Hamburg in 2019 – en zijn Awardwinnende film Leto (2018) af. Zowel Leto als Petrov’s Flu, Serebrennikovs nieuwste film over een dag uit het leven van de familie Petrov die wordt overvallen door een griepepidemie, gingen in première op het prestigieuze Cannes festival, in afwezigheid van de regisseur. Want hoewel in april 2019 zijn huisarrest werd opgeheven, en hij opnieuw met open armen werd ontvangen in het Gogol Centrum, bleef die vrijheid beperkt: hij kreeg drie jaar voorwaardelijk opgelegd, een boete en het verbod om zijn land te verlaten.

Bovendien werd Serebrennikov in februari 2021 overvallen door een brief van de overheid, waarin zijn ontslag bij het Gogol Centrum werd aangekondigd. Het bericht veroorzaakte een schok in de Russische kunstwereld, in een tijd waarin Russen in groten getale demonstreerden tegen Poetin en de veroordeling van oppositieleider Aleksej Navalny. De protesten waren niet zonder consequenties – vele kunstenaars werden aangehouden. “Alles wat in deze wereld begint, eindigt ooit. Het Gogol Centrum zal als theater en als idee blijven leven. Omdat theater en vrijheid belangrijker zijn, en dus vasthoudender, dan welke ambtenaren ook,” schreef Serebrennikov bij de aankondiging van zijn ontslag op zijn Instagram account.

Opsluiting, afzondering en gevangenschap

Toch liet ook hierdoor Serebrennikov zich niet tegenhouden. “Cultuur is het waard om voor te lijden,” zei hij eens in een interview. En dus werkt hij door, op afstand, vanuit zijn huis in Moskou via video calls. Thuiswerken avant-la-lettre: nog voordat wij door de pandemie gewend raakten aan werken op  afstand en communiceren via beeldbellen, had Serebrennikov zich deze werkwijze zelfs als regisseur al noodgedwongen eigen gemaakt. In zijn recente werk lijkt het thema van opsluiting, afzondering en gevangenschap (niet voor niets) steeds weer een weg te vinden naar zijn podium- of filmvertolkingen van bestaande en nieuwe verhalen: in zijn theatervoorstelling Outside, dat in Avignon en Berlijn speelde en een eerbetoon was aan Serebrennikovs veel te vroeg overleden bevriende kunstenaar Ren Hang die tevens worstelde met een streng regime van een hardhandige staat, en ook in zijn bejubelde regie van Parsifal in 2021 bij de Weense Staatsopera, waarin Monsalvat een detentiecentrum werd en de Graal voor de Vrijheid stond. Zijn regie van Sjostakovitsj’ De Neus, gebaseerd op het gelijknamige verhaal van Nicolai Gogol, waarmee het huidige seizoen bij de Bayerische Staatsoper werd geopend, ging over staatsgeweld en onderdrukking in een dystopisch, en op een bedreigende manier hedendaags aanvoelend Rusland.

Een nieuw begin

Afgelopen januari werd het Serebrennikov vrij onverwachts toegestaan om naar Hamburg af te reizen om zijn toneelstuk Der schwarze Mönch, gebaseerd op een vertelling van Anton Tsjechov, in te studeren en in wereldpremière te laten gaan: “Rusland is een land vol mogelijkheden,” zei Serebrennikov daarop – een uitspraak die onmogelijk zonder satirische ondertoon te lezen is. Bijzonder goed nieuws is het bovendien, dat hij Der Freischütz – de opera die in zijn regie op 3 juni als onderdeel van het Holland Festival bij De Nationale Opera in première zal gaan – in real life in ons theater zal komen regisseren. Het zal de eerste operaproductie zijn waar hij weer fysiek in de repetitieruimte aan zal kunnen werken. Een nieuw begin: het seizoen dat de titel ‘New Beginnings’ draagt, kon haast niet passender afgesloten worden. De opera, over een jonge man die een strijd dient te leveren met een bekrompen samenleving die vasthoudt aan de bestaande orde en tradities, is er een waar Serebrennikov ongetwijfeld raad mee weet.