David Dawson over Tristan + Isolde
Tekst: Jessica Teague
Liefde en dood (en zelfs de ‘Liebestod’) zijn de grote thema’s in Tristan + Isolde, het werk dat David Dawson in 2015 maakte bij Semperoper. Een avondvullend ballet over de gepassioneerde en gedoemde aantrekkingskracht tussen twee jonge mensen die afkomstig zijn uit historisch tegengestelde kampen.
In dit interview vertelt David Dawson over het verhaal, zijn inpiratie en hoe het ballet tot stand kwam.
Waardoor werd je in eerste instantie aangetrokken door het verhaal over Tristan en Isolde?
“Ik was geboeid door de persoonlijke reis die deze twee mensen juist op dat moment in hun leven maken. Het is een verhaal over liefde, een tijdloos thema dus. Liefde is een emotie die we bewonderen, vrezen en opzoeken – als individu, maar ook als samenleving. Dat kan zijn in de relatie tussen geliefden, familieleden, vrienden of in de manier waarop de wereld jou ziet. Liefde is een overweldigende psychische gesteldheid. Het is een van de grote thema’s van de mensheid en is dat ook altijd geweest. Het andere grote thema is de dood, in dit geval de Liebestod: het sterven voor de liefde. Hoe beleven mensen deze reis binnen hun sociale context? We leven binnen de structuren en verwachtingen van de samenleving, maar tegelijkertijd zijn we mensen in dat systeem. Tristan en Isolde zijn aan het begin van het verhaal heel andere mensen dan aan het einde. Ze ondergaan een volledige transformatie.”
Als we kijken naar hun individuele persoonlijkheid, wat vind je dan het meest interessant aan de karakters van Tristan en Isolde?
“Isolde is, zoals de heldinnen in al mijn balletten, de drijvende kracht achter het hele verhaal. De vrouwen in mijn balletten zijn nooit slachtoffer, ze ontpoppen zich tot de sterkste persoon in het verhaal. Dit is in veel opzichten het ballet van Isolde: het portret van een vrouw die de kracht vindt om lief te hebben, en iedereen die ze liefheeft te beschermen. Het is een interessante rol, ze is bepaald niet besluiteloos. Isolde weet precies wat goed en slecht voor haar is. Ze is er zich van bewust dat ze wordt geacht de vernedering van de bruiloft te ondergaan en dat er met haar wordt gepronkt. Maar tegelijkertijd gaan er heel veel andere dingen in haar om. Psychologisch gezien is ze een buitengewoon sterke vrouw en dat is de reden dat ik me tot haar aangetrokken voel. Ik vind Tristan om andere redenen interessant. Hij is een dichter, hij is rauwe emotie, hij doet alles verkeerd. Hij wil iedereen tevreden stellen, maar het draait erop uit dat hij niemand een dienst bewijst en zichzelf nog wel het minst. Telkens weer geeft hij toe aan zijn emoties en uiteindelijk moet hij leven met zijn eigen tragiek: dat hij niet in staat is om te zijn wie hij had kunnen zijn. Hij is iemand die heel erg ‘in het moment’ leeft. In zekere zin is hij een heel echt en puur mens. Hij begrijpt niet hoe het allemaal werkt, en dat doet hem uiteindelijk de das om.”
In het ballet verbeeld je de relatie tussen Tristan en Isolde in verschillende fasen met behulp van vier duetten. Wat houden die fases in?
“De eerste fase is het ontkennen van de liefde. Als Tristan en Isolde elkaar voor het eerst ontmoeten, proberen ze zichzelf tegen te houden, maar de aantrekkingskracht tussen hen is overweldigend. De tweede fase is de psychologische overgave die ze ervaren onder invloed van de toverdrank. In mijn interpretatie is het een soort drug of geestverruimende stof die alle gevoelens uitvergroot. Dat is het moment dat ze feitelijk toegeven aan hun verbondenheid. De derde fase is fysiek als ze de liefde bedrijven. In mijn ballet vormt dat ook het moment van hun ondergang, omdat ze op heterdaad worden betrapt. In de laatste fase zien we spirituele en universele liefde. Als Tristan weigert zich door Isolde te laten genezen, sterft hij in haar armen. Ze bereiken het stadium van koesterende en onvoorwaardelijke liefde.”
Waarin verschilt het duet tussen Isolde en koning Marke met het duet dat ze met Tristan heeft?
“De duetten tussen Tristan en Isolde lijken op een natuurlijke manier te ontstaan, terwijl het bruiloftsduet met koning Marke eerder gemaakt of kunstmatig aandoet. Het is uiterlijk vertoon, zoals een koninklijke bruiloft in onze eigen tijd – het is allemaal heel erg perfect. Marke showt Isolde aan het hof, dus ze moet zichzelf bewijzen en de rol van koningin spelen. Ze moet alles zijn wat de mensen verwachten van een koningin, ook al komt dat niet direct overeen met wat zij denkt. Het wordt een masker van perfectie.”
Bekijk de trailer Tristan + Isolde
Welke aspecten van het verhaal vond je met name geschikt om via dans te uiten?
“Bij dans vertellen we het verhaal via het lichaam, dus in plaats van woorden te gebruiken, komen de details uit de emotie van dat moment. Ieder onderdeel van het ballet wordt een soort ‘portret van een emotie’. Voor de scene waarin we Isolde op de begrafenis van Morold zien, heb ik een portret van rouw gemaakt. In die scene, De toespraak van de koning, worden macht en ambitie uitgebeeld. Als ik ieder onderdeel als een op zichzelf staande gebeurtenis zou nemen en ik die allemaal als portret aan de muur kon hangen, zou het een portrettengalerij worden van liefde, oorlog, vergiffenis, verraad, ijdelheid, geluk, angst, hoop, formaliteit. Ik had bijna het verhaal weggehaald en het in een abstract geheel veranderd, zoals in een schilderij. Want al is een schilderij een stilstaand moment, er kunnen wel veel verschillende momenten op een schilderij staan – het gaat erom waar je ogen naartoe worden getrokken en wat je waarneemt. Sommige mensen willen alles duidelijk uitgetekend hebben, maar mij gaat het meer om de essentie van elk moment als een portret van een emotie. Daar wordt het voor mij een modern verhaal.”
Is de setting gebaseerd op een bepaalde cultuur of plaats?
“Ik heb het verhaal zoveel mogelijk ontdaan van nationaliteit en sociale verwikkelingen. Het gaat mij meer om tegengestelde natuurkrachten. Het gaat mij meer om tegengestelde natuurkrachten. Isolde komt uit een vrijdenkende open samenleving, uit een groep mensen die vredelievend, goed voor de aarde en goed voor elkaar zijn. In het ballet noem ik deze plaats ‘de Pastorale’. In mijn optiek staat Isolde voor de natuur zelf. Ze heeft weet van magie en spiritualiteit, ze ziet de schoonheid in de met mos bedekte rotsen bij de grijze zee, de stormluchten en de mist. Haar mensen zijn gelukkig, maar ze leven in hun eigen werkelijkheid – ze zijn zich niet bewust van enig gevaar. Als ze worden aangevallen door een buitenlandse macht hebben ze geen schijn van kans, want het ligt niet in hun aard om zich te verdedigen. Het decor verandert als een reeks bewegende delen en deze verschuivingen in het landschap laat ik door soldaten uitvoeren. Zo worden die soldaten een soort permanent aanwezige, agressieve ordetroepen – een duistere kracht van mannelijke energie, macht en wetshandhaving. Dat gevoel constant door soldaten in de gaten te worden gehouden werkt heel verstikkend.”
Gaat het verhaal voor jou over de strijd tussen goed en kwaad?
“Ik denk niet dat het over goed en kwaad gaat – het is een verhaal over mensen. Mensen willen andere dingen van het leven, ze nemen uiteenlopende beslissingen en zitten in verschillende soorten relaties. Al die dingen beinvloeden wie ze worden en welke keuzes ze in de toekomst maken. Het is een voorbeeld van mens-zijn.”
Hoe moeilijk is dit ballet voor de dansers?
“Het is beslist geen gemakkelijk ballet om te dansen. Iedereen in deze productie werkt aan de uiterste grenzen van wat fysiek mogelijk is. ‘De Pastorale’ is bijvoorbeeld een op zichzelf staand ballet dat twaalf minuten duurt. Ik wilde alle leden van het corps de ballet laten dansen. Dansers trainen hun hele leven om te dansen, dus wilde ik ze de kans geven om echt te dansen, hard te werken en fysieke voldoening te voelen over hun prestatie. Ik maak geen ballet omdat er toevallig een balletproductie moet komen. Het gaat ook over het proces dat de dansers doormaken, wat ze ervan leren en wat ze ermee kunnen bereiken.”
Wat kwam er kijken bij het artistieke proces achter Tristan + Isolde? Hoe lang duurde het om dit ballet te maken?
“Het is een grote productie dus er komt heel wat werk bij kijken. Het kostte tweeenhalf jaar voorbereiding voordat we de studio in gingen om met de dansers te gaan werken. Denk aan onderzoek, aantekeningen, storyboards en veel gesprekken met andere leden van het artistieke team over hun ideeen en suggesties voor muziek, decors, kostuums en filosofie. Je komt constant dichter bij wat het zou kunnen worden, want in het begin is het alleen maar een idee. Je produceert je idee, maar probeert tegelijkertijd ook het geheel over te brengen. Ik probeer altijd zo goed mogelijk voorbereid te zijn, maar uiteindelijk wordt het toch iets spontaans, want ik maak nooit een choreografie voordat ik de studio in ga. Ik werk altijd rechtstreeks met de dansers. De choreografie komt dan tot stand via de interpretatie van de dansers. Het is een doorlopende reis die niet stopt na de premiere. Tristan + Isolde is een werk in uitvoering dat me nog steeds veel vragen stelt.”
Jessica Teague is dansjournalist en voormalig professioneel danser bij Het Nationale Ballet, het Pacific Northwest Ballet en het Koninklijk Ballet van Vlaanderen.