De bevrijding van Joséphine Bakers ware stem

Perle Noire: Meditations for Joséphine is ontstaan naar aanleiding van een opmerking die klassiek zangeres Julia Bullock aan het begin van haar studietijd kreeg. In de tweede week van haar opleiding vroeg een van haar zangdocenten of ze wist wie Joséphine Baker was. Bullock reageerde: “Die vrouw die danste in een bananenrok.” Waarop haar docent antwoordde: “Nou, je doet me aan haar denken, Julia. Jij hebt ook een heldere lichte stem, en waarschijnlijk zal vooral van je gevraagd worden om exotisch repertoire te zingen.”

Toen Bullock besloot om klassieke zang te studeren, had ze eigenlijk gehoopt om zichzelf, haar stem en expressieve capaciteiten verder te kunnen bevrijden. In plaats daarvan werd ze echter onmiddellijk geconfronteerd met complexe gevoelens over haar identiteit als vrouw van kleur – midden in een instituut waarin een vertekend beeld van ‘de ander’ overheerst en dat vooral draait om de westerse muziekgeschiedenis.

Joséphine Baker/Julia Bullock

De vergelijking met Joséphine Baker stond haar dan ook aanvankelijk tegen. Ze was helemaal niet geïnteresseerd in de exotisering van Baker, noch in Bakers ogenschijnlijke afhankelijkheid van diezelfde exotisering. Toch besloot ze om deze ongelukkige vergelijking met Joséphine Baker als startpunt van haar onderzoek te nemen. Ze vond verschillende treffende parallellen tussen haar eigen leven en dat van Baker. Niet zozeer op basis van hun uiterlijk, maar juist op basis van de manier waarop hun levens waren begonnen. Beiden waren geboren en getogen in St. Louis, Missouri en ze zouden beiden verhuizen naar New York om een carrière als performer na te jagen.

Met de jaren zouden hun levens zelfs nog meer overeenkomsten gaan vertonen. Net als Baker zou Bullock zich uiteindelijk vestigen in Europa. Joséphine om een sensatie te worden in Parijs en Bullock om haar thuis te vinden in het Duitse München. In haar onderzoek ging Bullock echter verder dan enkel Bakers afkomst en haar leven in de spotlights. Ze dook ook in de schaduwzijde van haar bestaan, waardoor ze erachter kwam dat Baker in feite de lynchings en de segregerende Jim Crowwetten in de Verenigde Staten was ontvlucht. In Parijs vond ze haar vrijheid, ook al werd haar vrije expressie juist gedicteerd door een zeker exotisme, door Bullock beschouwd als een gevangenschap in een wit narratief.

Julia Bullock ontdekte treffende parallellen tussen haar eigen leven en dat van Baker

Voorbij de mythe

Voor haar allereerste recital na haar studie koos Bullock ervoor om enkele van Bakers bekendste liederen te zingen. Niet om haar te imiteren, maar juist om haar te kunnen bevrijden van het keurslijf van exotisme. Ze zette Bakers liederen in om het te hebben over onderwerpen als objectivering, exotisme en demoralisering van met name zwarte vrouwen. Het recital was in zekere zin een opmaat voor Perle Noire. Regisseur Peter Sellars moedigde haar aan om haar muzikale verkenning van Bakers repertoire voort te zetten en haar verhouding tot het iconische fenomeen verder uit te diepen. Sellars nodigde vervolgens dichter Claudia Rankine uit om tekstuele bijdrages te schrijven, die naast de liederen van Baker konden klinken. Niet veel later volgde de komst van bewegingscoach Michael Schumacher, die hielp bij het verder uitdiepen van Bakers bekende charleston. Tot slot werd componist Tyshawn Sorey gevraagd om Bakers welbekende liederen open te breken en te verklanken op een manier die recht doet aan de thema’s die ze daadwerkelijk in deze liederen bezong.

Perle Noire: Meditations for Joséphine mocht dus zeker geen blinde reproductie van Baker en haar muzikale oeuvre worden. Bullock zou immers nooit het stereotype beeld van de zwarte entertainende artiest willen voortzetten. Perle Noire werd daarom een werk dat in zekere zin het verhaal van Baker herovert. Het gaat hierbij niet zozeer om het schilderen van een treffend portret, maar juist over het ontsluieren van een mythe. Of zoals Bullock het zelf verwoordt: “Perle Noire werd niet een werk over haar, maar vóór haar.”

• Perle Noire: Meditations for Joséphine is te zien van 9 tot en met 13 maart in Nationale Opera & Ballet