De succesformule van Het Zwanenmeer

Wie aanwezig was bij de allereerste uitvoering, op 20 februari 1877 in het Bolsjoj Theater in Moskou, had waarschijnlijk nooit kunnen bedenken dat Het Zwanenmeer ooit zou uitgroeien tot een van de beroemdste balletten aller tijden. Het oorspronkelijke ballet – een werk in twee aktes met een choreografie van de Tsjechische Julius Reisinger – werd bij de wereldpremière namelijk allesbehalve positief ontvangen. Dit was grotendeels te wijten aan het feit dat Reisinger zich amper raad wist met de muziek van de Russische componist Pjotr Iljitsj Tsjaikovski, die zijn tijd ver vooruit was. Na zes jaar en diverse aanpassingen verdween Reisingers Zwanenmeer dan ook van het repertoire.

Lev Ivanov en Marius Petipa

Pas in 1894, een jaar na het overlijden van Tsjaikovski, werd Het Zwanenmeer nieuw leven in geblazen. Voor een herdenkingsconcert ter ere van de componist maakte Lev Ivanov, die Marius Petipa had geassisteerd toen deze met Tsjaikovski samenwerkte aan het beroemde ballet De Notenkraker, een nieuwe tweede akte van Het Zwanenmeer. Deze werd zo goed ontvangen dat Petipa, ondersteund door Ivanov, besloot een volledige nieuwe versie van het ballet te maken. Deze nieuwe productie ging op 27 januari 1895 in première in het Keizerlijk Marijinski Theater in Sint-Petersburg en was een groot succes bij het Russische publiek. Deze versie vormt tevens het uitgangspunt van het grootste deel van de meer dan 150 Zwanenmeer-producties die sindsdien zijn gecreëerd.

‘De versie van Petipa en Ivanov vormt het uitgangspunt voor de meeste van de ruim 150 Zwanenmeer-producties die sindsdien zijn gecreëerd’

Van mannelijk corps de ballet tot ‘Barbiefilm’

Hoe dicht deze ‘nieuwe Zwanenmeren’ bij het origineel van Petipa en Ivanov zijn gebleven, verschilt per productie: waar sommige latere choreografen vrijwel volledig trouw zijn gebleven aan de oorspronkelijke plot en choreografische taal, namen anderen het originele ballet slechts als startpunt, om vervolgens een geheel andere richting in te slaan. Zo baseerde John Neumeier het plot van zijn Illusions – like Swan Lake (1976) op het levensverhaal van Koning Ludwig II van Beieren, die geobsedeerd was door sprookjes en zwanen, en is er in Graeme Murphy’s Zwanenmeer uit 2002 geen sprake van een Baron Von Rothbart, maar van een driehoeksverhouding tussen Odette, Prins Siegfried en Barones Von Rothbart. De bekendste radicaal vernieuwde Zwanenmeer-productie is waarschijnlijk nog steeds die van Sir Matthew Bourne uit 1995, waarin het doorgaans uit vrouwen bestaande corps de ballet is vervangen door een ensemble van mannelijke dansers en de prins toenadering zoekt tot een mannelijke witte en zwarte zwaan.

Behalve choreografen lieten ook filmmakers zich inspireren door Het Zwanenmeer. De afgelopen decennia verschenen diverse films waarin het ballet aan bod komt of die zelfs volledig rond Het Zwanenmeer gecentreerd zijn, van de kinderanimatiefilm Barbie en Het Zwanenmeer tot – waarschijnlijk de bekendste – Darren Aronofsky’s psychologische thriller Black Swan, waarin Natalie Portman een ballerina speelt die haar debuut maakt in de hoofdrol van Odette/Odile en hierbij langzaam haar grip op de realiteit verliest.

Het Zwanenmeer bij Het Nationale Ballet

Dankzij – en ondanks – alle verschillende versies en talloze uitvoeringen overal ter wereld is Het Zwanenmeer vandaag de dag nog steeds onverminderd populair en heeft vrijwel elk toonaangevend balletgezelschap een versie op het repertoire staan. Bij Het Nationale Ballet is dit de interpretatie van Rudi van Dantzig – bijgestaan door Toer van Schayk – uit 1988, die nog altijd internationaal als een van de mooiste versies wordt beschouwd. Dit seizoen wordt de productie van Van Dantzig voor de dertiende keer op het toneel gebracht. En het Nederlandse publiek blijkt nog altijd geen genoeg te kunnen krijgen van het ballet: alle zeventien voorstellingen in de reeks zijn stijf uitverkocht.

‘Dit moet je gezien hebben’

Volgens Ted Brandsen, directeur van Het Nationale Ballet, kan het hedendaagse succes van Het Zwanenmeer onder andere worden verklaard door de iconische status die het ballet in de afgelopen anderhalve eeuw heeft opgebouwd. Brandsen: “Mensen associëren Het Zwanenmeer met ballet in het algemeen. Vooral de witte aktes – met een corps de ballet van danseressen die allemaal gekleed zijn in dezelfde witte tutu’s – spreken heel erg tot de verbeelding en zijn een symbool geworden van wat mensen als klassiek ballet zien. Dat, in combinatie met de geweldige dramatische muziek van Tsjaikovski, maakt het ballet tot de meest populaire titel in ons gehele repertoire.” Marketingmanager Marijn Maas bevestigt deze trend: “Het Zwanenmeer is een van de producties waarmee we veel bezoekers trekken die nog nooit eerder in Nationale Opera & Ballet zijn geweest. De voorstelling heeft de status van ‘dit moet je een keer gezien hebben’ en is tegelijkertijd, door de prachtige muziek, de vormgeving en de interpretatie van de solisten in de hoofdrollen, een ballet waar je geen genoeg van kunt krijgen.”

Gulden middenweg en muzikale ontroering

Wie ook geen genoeg kunnen krijgen van Het Zwanenmeer, zijn de artiesten die het werk uitvoeren. Eerste soliste Anna Tsygankova danste de hoofdrol van Odette/Odile voor het eerst toen ze zeventien jaar oud was en nog altijd heeft het ballet een speciaal plekje in haar hart. “De rol van Odette/Odile in het verhaal van Het Zwanenmeer is het perfecte voorbeeld van het tweeledige karakter dat binnenin ieder mens bestaat. De uitdaging om het punt van balans en verstilling tussen die twee tegenpolen te vinden, is een van de redenen dat ik dans, en Het Zwanenmeer is een prachtige kans om die gulden middenweg op te zoeken. De productie van Het Nationale Ballet is een heel mooie en persoonlijke versie. Ik heb het geluk gehad met Rudi van Dantzig te mogen werken en zie in zijn Zwanenmeer veel van zijn persoonlijkheid terug. Als je met een choreograaf aan diens eigen creatie werkt, dan maakt dat een groot verschil. De overkoepelende ideeën en kleinste details worden je uitgelegd en soms wordt de choreografie speciaal voor jou aangepast, zodat jouw lichaam de betekenis van de bewegingen nog duidelijker kan overbrengen.”

‘De rol van Odette/Odile ... is het perfecte voorbeeld van het tweeledige karakter dat binnenin ieder mens bestaat’

Voor Matthew Rowe, muzikaal leider van Het Nationale Ballet en chef-dirigent van Het Balletorkest, is het belangrijkste element uit de succesformule van Het Zwanenmeer – waarschijnlijk niet geheel onverwacht – de muziek van Tsjaikovski: “Van de aangrijpende hobo-melodie waarmee het werk opent tot de tragische laatste akkoorden: Tsjaikovski’s Zwanenmeer is een muzikaal verhalend meesterwerk met een immer voortdurende aantrekkingskracht. De muziek spreekt direct tot onze emoties en is elke keer dat je haar hoort een nieuwe ervaring en een verrijking; elke keer raakt en ontroert de muziek je een beetje meer.”

• Het Zwanenmeer is van 22 maart tot en met 18 april te zien in Nationale Opera & Ballet     - UITVERKOCHT