Dirigent Joana Mallwitz

Mallwitz (1986) werd geboren in het Duitse Hildesheim, een historisch stadje ten zuiden van Hannover, en legde al op jonge leeftijd een uitzonderlijk muzikaal talent aan de dag. Op haar dertiende werd ze dan ook toegelaten tot een opleidingsprogramma voor hoogbegaafde studenten van de prestigieuze Hochschule für Musik, Theater und Medien. Een van haar klasgenoten was de meesterpianist Igor Levit.

Hier ontdekte Mallwitz dat ze dirigent wilde worden: “We behandelden Schuberts Unvollendete en dat vond ik fantastisch. Niet lang daarna hoorde ik de Le sacre du printemps voor het eerst live, en snel daarna Tristan und Isolde. Ik was betoverd door de energie die uit de orkestbak kwam. Wanneer ik de partituren bekeek, had ik meteen sterke ideeën in mijn hoofd over hoe het moest klinken. Om mijn leven lang partituren te bestuderen en mijn ideeën tot uitvoering te brengen, moest ik dirigent worden. Zoveel was duidelijk.”

Vrouwelijke dirigent

Als dertienjarige stond Mallwitz er niet bij stil dat dirigent worden nog geen gangbaar carrièrepad was voor een vrouw. “Ik had mijn passie gevonden! Mensen die het goed met me voor hadden, waarschuwden me wel: ‘Je bent nogal gevoelig, en dit is een harde wereld. Zou je het wel doen?’ Maar ik wilde voor een orkest staan en muziek maken, en ik kan me ook niet anders voordoen dan ik ben. Gelukkig bleek dat je als vrouw wel degelijk dirigent kunt zijn en jezelf kunt blijven. Ik heb een goede positie verworven. Een of twee generaties geleden was me dat waarschijnlijk niet gelukt. Je moet natuurlijk wel hard werken en goed zijn, maar dat geldt voor iedere dirigent.”

Ze heeft het er eigenlijk ook liever niet over. Een mannelijke dirigent wordt immers ook niet steeds gevraagd hoe het is om een mannelijke dirigent te zijn. In 2020 was Mallwitz officieel de eerste vrouwelijke dirigent bij de Salzburger Festspiele, waar ze een bejubelde coronaproof Così fan tutte leidde. Slechts twee vrouwelijke dirigenten, Anne Manson in 1994 en Julia Jones in 2004, waren haar in Salzburg voorgegaan, zij het als last-minute invallers voor oorspronkelijk geboekte mannelijke collega’s.

Met Mallwitz werd voor het eerst doelbewust de keuze voor een vrouwelijke dirigent gemaakt. Daarover zei Mallwitz in een interview met The New York Times: “Een Mozart-opera dirigeren met de Wiener Philharmoniker tijdens de Salzburger Festspiele is natuurlijk een enorme eer, maar ik heb mijn hele leven Mozart-opera’s gedirigeerd in grote huizen, en ik ben niet gevraagd om in Salzburg te dirigeren alleen omdat ik een vrouw ben. Zo werkt het niet.”

‘Ik ben niet gevraagd om in Salzburg te dirigeren alleen omdat ik een vrouw ben. Zo werkt het niet’

Rijzende ster

Na haar afstuderen ontwikkelde de carrière van Joana Mallwitz zich snel. Ze begon bij het operahuis in Heidelberg als repetitor en vervolgens Kapellmeister (een soort ‘huisdirigent’), waarna ze in 2014 op 27-jarige leeftijd werd aangesteld als algemeen muziekdirecteur van het operahuis in Erfurt, de hoofdstad van de Duitse deelstaat Thüringen. Met deze aanstelling was ze destijds de jongste muziekdirecteur in Europa. Na vier jaar in Erfurt maakte ze de overstap naar het Staatstheater Nürnberg, waar ze als algemeen muziekdirecteur het orkest en operahuis tot grote hoogten bracht: niet voor niets werd ze in 2019 door de critici van het prestigieuze tijdschrift Opernwelt uitgeroepen tot ‘dirigent van het jaar’. “Nürnberg klinkt anders sinds Joana Mallwitz er is, zo anders, dat het wel lijkt alsof het orkest is vervangen. De muzikanten zijn als was in haar handen,” merkte een van de critici van Opernwelt op.

Aan het eind van het seizoen 2022-2023 neemt Joana Mallwitz afscheid van Nürnberg, en treedt ze aan als chef-dirigent en artistiek leider van het Konzerthaus Berlin. De overstap naar een symfonieorkest betekent echter geen afscheid van de opera als kunstvorm. “Ik hou van opera en zal opera’s blijven dirigeren, maar als gast. Een opera-engagement betekent altijd enkele weken in een andere stad verblijven. Natuurlijk zal het zwaartepunt van mijn werk vanaf 2023 in Berlijn liggen, dus we zullen moeten zien hoeveel ik daarnaast kan doen. Maar het zal niet zo zijn dat ik vanaf 2023 afscheid neem van de opera. Er zijn veel interessante aanbiedingen van verschillende theaters, ook internationaal. Meer dan ik kan aannemen.”

Dirigeerstijl en repertoirekeuze

Het is voor iedere dirigent van het grootste belang om, behalve een visie, ook over leiderschapskwaliteiten te beschikken. Je moet als dirigent immers een grote groep individuele musici aansturen. Mallwitz is naar eigen zeggen wars van dirigenten die met een groot ego en veel machtsvertoon voor een orkest gaan staan. “In mijn eigen ervaring komt het gezag dat je nodig hebt niet voort uit autoritair gedrag, maar uitsluitend uit voorbereiding en authenticiteit. Al in de eerste repetitieminuten wordt duidelijk of het klikt tussen een dirigent en de musici – of niet.”

‘Ik wil met een orkest of operahuis keuzes maken die van beide kanten echt passen en artistiek productief zijn’

Voor de selectie van het repertoire dat ze uitvoert, hanteert Mallwitz een aantal criteria. “Ik wil met een orkest of operahuis keuzes maken die van beide kanten echt passen en artistiek productief zijn. Idealiter bevalt de samenwerking en kun je samen iets opbouwen. Het is altijd mijn grote angst geweest om ergens niet meer teruggevraagd te worden. Tegelijkertijd moet ik oppassen dat ik niet te veel doe en niet te snel. Ik heb nu het grote voorrecht dat ik daar zelf invloed op kan uitoefenen en niet meer alles hoef aan te nemen wat zich aandient. Maar dat betekent ook dat je heel goed moet kijken: wanneer is het juiste moment voor welk stuk op welke plaats?”

Dvořaks opera Rusalka dirigeerde ze onlangs bij de Semperoper in Dresden. Daarover schreef de pers: “Voor het eerst stond Joana Mallwitz op de bok bij de Sächsische Staatskapelle. Zij verkende op volmaakte wijze de grote verscheidenheid aan facetten, klankkleuren en schakeringen in de muziek van Dvořak. Met krachtige gebaren en een scherp oog voor de passie en dramatische intensiteit van het werk, bracht ze de orkestbak en het podium samen.” Een ding staat vast: met de topmusici van het Koninklijk Concertgebouworkest kan haar interpretatie van het werk alleen nog maar verder groeien.

• De opera Rusalka is van 2 tot en met 25 juni te zien in Nationale Opera & Ballet.