Herkomst van de 'witte aktes'
- Van 12 oktober tot en met 19 november 2023 is Giselle te zien in Nationale Opera & Ballet en in verschillende theaters in het land.
Tekst: Astrid van Leeuwen
Luchtgeesten, schimmen, schaduwen, feeën, nimfen en dryaden: vanaf de jaren dertig van de negentiende eeuw waren de balletpodia ermee gevuld. Geïnspireerd door de uitgangspunten van de Romantiek voerden bovennatuurlijke wezens het publiek in zogenoemde ‘witte aktes’ mee naar andere werelden. Dat leidde tot een reeks wonderschone choreografieën, die nog altijd het hart raken en het oog betoveren.
Waar komen deze 'witte aktes' vandaan?
Wie geen fervent balletliefhebber is, zal bij de term ‘witte akte’ niet direct een groot, vrouwelijk corps de ballet in witte tutu’s op zijn netvlies krijgen. Ook als je de term googelt, moet je je eerst door een indrukwekkend aanbod aan witte-akte-enveloppen heen werken, alvorens er één foto opduikt van de beroemde witte akte uit Giselle. Daarin is de hoofdrol weggelegd voor de ‘wili’s’, geesten van voor hun huwelijk gestorven bruidjes, die ’s nachts uit hun graven tevoorschijn komen om wraak te nemen op iedere passerende man.
Literaire bronnen
Voor klassiek-ballet-‘diehards’ vormen de witte aktes – of zoals de oorspronkelijke en duidelijkere naam luidt: ‘ballets blanc’ – echter niet zelden de kern van hun passie. De ‘witte balletten’ vonden hun oorsprong in Frankrijk, in de eerste helft van de negentiende eeuw. Het was de tijd van de Romantiek, waarin onderwerpen als de dualiteit tussen het fysieke (lichaam) en het spirituele (de ziel) en de idee dat achter alle aardse verschijnselen een hogere waarheid schuilgaat, centraal stonden. Veel klassiek-romantische balletten zijn gebaseerd op literaire bronnen. Zo legde Théophile Gautier, een van de leidende schrijvers van de Franse Romantiek, de basis voor Giselle, daartoe geïnspireerd door een Slavische legende over de wili’s in Heinrich Heines De l’Allemagne.
Enkele hoogtepunten uit Giselle
DROOMSCÈNES
Als voorloper van het ‘ballet blanc’ wordt vaak ‘De dans van de dode nonnen’ genoemd, een onderdeel van Giacomo Meyerbeers opera Robert le Diable uit 1831, waarvoor Filippo Taglioni de choreografie maakte, met zijn dochter Marie in de hoofdrol.
Een jaar later danste deze Marie Taglioni de hoofdrol in La Sylphide (nog altijd op het repertoire bij Het Nationale Ballet), over de Schotse boerenzoon James die heen en weer geslingerd wordt tussen de liefde voor zijn verloofde Effie en de hang naar een andere, hogere wereld, gesymboliseerd door een bosnimf (sylphide) en haar ‘luchtige vriendinnen’. Het was voor het eerst dat een titelrolvertolkster een heel ballet op spitzen danste en in de droomscènes van het ballet trad een groot, vrouwelijk corps de ballet van sylphides aan, gehuld in lange witte tutu’s – waarvan de term ‘ballet blanc’ werd afgeleid.
NIEUWE IMPULS
Veel beroemde witte aktes volgden, met als bekendste, meest zuivere voorbeelden de tweede akte in Giselle (1841), het ‘Rijk der Schimmen’ in La Bayadère (1877) en de tweede en vierde akte in Het Zwanenmeer (1877/1895), waarbij in de laatste twee balletten de lange rokken in latere producties plaatsmaakten voor korte tutu’s. Begin twintigste eeuw gaf choreograaf Michel Fokine het genre een nieuwe impuls door het ‘ballet blanc’ in zijn Chopiniana (1907) – later omgedoopt tot Les Sylphides – te ontdoen van een verhaallijn en zo in feite het eerste pure muziekballet te creëren.
Bekijk hier fragmenten van de bekende 'Opium scene' uit La Bayadère.
NACHTWACHT
Dat veel van de grote negentiende-eeuwse balletten de tand des tijds hebben doorstaan en nog altijd wereldwijd bejubeld worden, danken zij vaak vooral aan hun witte aktes – adembenemende fragmenten van pure, klassieke dans. Zo zeiden Rachel Beaujean en Ricardo Bustamante, die in 2009 een nieuwe Giselle voor Het Nationale Ballet maakten: “De tweede akte van Giselle is tijdloos als de Nachtwacht. De choreografie is van zó’n etherische schoonheid, dat zelfs mensen die nooit eerder naar ballet zijn geweest er volledig door gehypnotiseerd kunnen raken.” En Natalia Makarova noemt het ‘Rijk der Schimmen’ in La Bayadère “de meest geweldige choreografie ooit gemaakt voor een corps de ballet, met zijn formalisme, harmonie, precisie en vereiste kristalheldere uitvoering.”
Virtual reality
Geen wonder dat het ‘ballet blanc’ ook choreografen in de twintigste en eenentwintigste eeuw altijd is én zal blijven inspireren. Nog steeds worden nieuwe, soms volstrekt eigentijdse varianten uitgebracht van de hierboven genoemde balletten, waaronder een ‘all-male’ Zwanenmeer van Engelsman Matthew Bourne, urban-, musical- en ‘zwarte’ versies en een hedendaagse Les Sylphides van de in Nederland werkzame Nicole Beutler. De Haagse Dutch Don’t Dance Division wijdde in 2016 een heel programma aan het fenomeen en choreograaf Peter Leung – voormalig danser van Het Nationale Ballet – geeft in zijn virtual-reality-productie Night Fall (eveneens uit 2016) de toeschouwer het gevoel zélf deel uit te maken van een ‘ballet blanc’.
- Van 12 oktober tot en met 19 november 2023 is Giselle te zien in Nationale Opera & Ballet en in verschillende theaters in het land.