‘Het idee van ‘transformeren’ is essentieel in het leven van Mata Hari’
Interview met librettiste Janine Brogt
“We zijn echt bij nul begonnen”, zegt Janine Brogt. Zij heeft het idee van Ted Brandsen om een avondvullend ballet te maken rond de persoon Mata Hari uitgewerkt tot een handzaam libretto. Drie jaar zijn ze, samen met de andere leden van het artistieke team, bezig geweest met de voorbereidingen.
Janine Brogt heeft al ‘heel lang’ geleden kennisgemaakt met Ted Brandsen. Als choreograaf was hij betrokken bij de spraakmakende voorstelling Bacchanten die Toneelgroep Amsterdam samen met Het Nationale Ballet in 1986 maakte in Carré, waar zij als dramaturg aan meewerkte. Sindsdien hebben ze altijd contact gehouden. Brogt werkte als librettist in 2008 aan Coppelia, de succesvolle remake van het aloude romantische sprookje, in de schitterende vormgeving van Sieb Posthuma (1960-2014). Brogt: “Dat was ook al een intensieve samenwerking, maar totaal anders dan nu bij Mata Hari. Coppelia was gebaseerd op een bestaand verhaal dat moest worden geanalyseerd, afgebroken en weer in elkaar gezet, om een nieuw verhaal te kunnen vertellen dat nu interessant is, terwijl we bij Mata Hari letterlijk vanaf het begin moesten beginnen. Een verhaal over iemand die danst, een icoon, maar voor veel mensen ook een volstrekt onbekende. Iets met spionage en exotische oorden. Niet meer dan een vaag bekende naam. Bijna niemand weet zelfs maar dat zij uit Nederland komt.
Zoektocht
“Ik vind het fantastisch dat Het Nationale Ballet een voorstelling heeft gemaakt over deze bijzondere vrouw. Ted Brandsen en ik (en al vrij snel was ook Tarik O’Regan, de componist, daarbij betrokken) zijn op zoek gegaan naar wie Mata Hari is, wat ze heeft meegemaakt en wat we daar interessant aan vonden om het publiek van nu te vertellen. En vervolgens natuurlijk naar een manier om dat in dans uit te drukken. Dat is letterlijk een hele zoektocht geweest. Wat schrijf ik op en hoe schrijf ik het op? Vertellen we het verhaal chronologisch of thematisch? Wat laat je weg en wat moet echt verteld worden? Wat is de essentie van wat we willen vertellen? Welke keuzes zijn nodig om er dans van te maken? Wat moet componist Tarik O’Regan weten, zodat hij verder kan?”
Enorme puzzel
“Het idee van ‘transformeren’ is essentieel in het leven van Mata Hari en daarin heb ik op een gegeven moment ook de sleutel gevonden om het verhaal te vertellen. De dans en de roem bieden haar telkens weer de mogelijkheid als het ware van gedaante te verwisselen. Dat is voor mij een belangrijk uitgangspunt geweest bij het schrijven. Dan nog is het een enorme puzzel geweest, al is het alleen al omdat in dans niet gesproken wordt. Je kunt geen informatie geven door middel van een eenvoudige vraag: ‘Kun je me de weg wijzen naar de Dam?’ Dat werkt niet. Een libretto schrijven voor dans stelt heel andere eisen.”
Timen
“Ted en ik zijn begonnen met de eerste oriënterende gesprekken voor de zomer van 2012, samen met Tarik O’Regan die Ted als componist vroeg. In de zomer van 2013 ben ik begonnen met het schrijven van het libretto en begin 2014 was dat min of meer klaar. Eerst heb ik nog met Ted een hele dag op zijn kamer doorgebracht met het ‘timen’ van elke scène. Letterlijk: als Mata Hari hier verdriet heeft, duurt dat zoveel seconden; als ze het corps de ballet de cancan ziet dansen hebben we zoveel minuten nodig, enzovoort. Een heel precies libretto, op de seconde af getimed, is vervolgens naar Tarik gegaan. Hij heeft ook een jaar nodig gehad voor zijn compositie, zodat er vanaf 2015 gerepeteerd kon worden. Langer dan gebruikelijk, omdat de repetities, ook voor zo’n grote wereldpremière die van scratch af aan nieuw gemaakt wordt, tussen alle andere voorstellingen en repetities in moesten worden gepland.”
Leidmotieven
“De samenwerking met Tarik is heel goed gegaan. Hij heeft hier en daar natuurlijk wel vragen gesteld of suggesties gedaan om iets aan te passen. In het libretto komt een aantal momenten voor, wanneer Mata Hari poseert, dan ‘bevriest’ het beeld even. Tarik heeft daar bepaalde terugkerende muziek voor geschreven, een soort leidmotieven. Je hoort als het ware de sluiter van de camera klikken, zonder dat je een fotograaf hoeft te zien: Mata Hari genoot haar hele leven van poseren. Tarik heeft steeds scènes opgestuurd in pianoversie en daar reageerden Ted en ik dan weer op. Dat is heel prettig en in goed overleg gegaan. Vanaf het begin is ook Matthew Rowe betrokken als muzikaal leider van Het Nationale Ballet en chef-dirigent van Het Balletorkest.”
Als een wervelwind
“Met vormgevers Clement & Sanôu heb ik eerder samengewerkt bij het maken van de opera Waiting for Miss Monroe (2012). Toen Ted die voorstelling gezien had, was hij meteen enthousiast over het idee om hen als vormgevers te vragen voor Mata Hari. Heel belangrijk bij het decor is dat alles heel flexibel en wendbaar moet zijn. Mata Hari had een enorm tempo, als een wervelwind stormt ze door het leven. We hebben ervoor gekozen om niet te werken met zogenaamde ‘donkerslagen’; alle changementen vinden plaats met open doek. We laten ook de (schaarse) rustige momenten zien uit haar leven, maar vooral de opwinding en de vaart, haar enorme gretigheid en ambitie om succes te hebben. Wat betreft de kostuums hebben we met François-Noël Cherpin gesproken over de uitgangspunten: geen realisme maar wel met herkenbare silhouetten de sfeer en de tijd schetsen.”
Sterke vrouwen
“Het is bijzonder dat Mata Hari carrière heeft kunnen maken in een tijd waarin vrouwen achter het aanrecht stonden dan wel gezien werden als ‘hoer of heilige’. Ze had een goede opvoeding gehad, dat scheelt natuurlijk, ze wist hoe ze zich in allerlei kringen moest bewegen. Ze leefde in een tijd waarin het een schande was om te scheiden, maar daar trok ze zich niets van aan. In diezelfde periode, het begin van de twintigste eeuw, begonnen meer vrouwen in Frankrijk zich los te maken uit hun traditionele keurslijf: Colette en Chanel, ook sterke vrouwen die tegen de stroom in durfden te gaan.”
Het personage
“De samenwerking met Ted heb ik als heel bijzonder ervaren. Ik heb niks toe te voegen aan zijn choreografisch werk, daar kan ik alleen maar bewonderend naar kijken, maar wel hebben we samen nagedacht over het personage Mata Hari en de mensen om haar heen. Samen met Anna Tsygankova natuurlijk en met Igone de Jongh en Maia Makhateli, de andere twee solistes die de rol van Mata Hari tijdens de eerste voorstellingenreeks in 2016 dantsen. Het was geweldig om te zien hoe zij, omdat ze andere mensen zijn en andere danseressen, ook een andere invulling gaven aan de rol. Anna was ‘eerste cast’, dat betekent dat Ted het ballet in eerste instantie met en op haar heeft gecreëerd. Anna heeft haar personage in die tijd heel goed leren kennen. ‘Nee, dat zou Mata Hari nooit doen’ of ‘Kan ze hier niet de andere kant uit kijken?’, zei ze dan. Anna is geweldig, totaal onbevreesd, ze springt zo op een groep van acht mannen af die haar op moeten vangen. Ze is een tijgerin en ze heeft iets magnetisch: je móét naar haar kijken.”
Liefde en erkenning
“Mata Hari is als meisje door haar vader in de steek gelaten en haar moeder overleed vroeg. Ze heeft een moeilijke periode doorgemaakt. Daaruit komt een enorme behoefte voort aan liefde en erkenning: gezien worden. Ze zoekt de liefde van die verdwenen vader bij alle mogelijke mannen. En bij de erkenning door het publiek. Het is een zwart gat, ze krijgt nooit genoeg liefde, genoeg erkenning. En als ze haar echte grote liefde ontmoet, wordt dat meteen haar dood.”
Tekst: Margriet Prinssen