Interview John Neumeier: ‘Eenvoud en waarachtigheid van emotie is het belangrijkst’
Tekst: Margriet Prinssen
Op een gemiddelde week in maart is het niet eenvoudig om een afspraak met John Neumeier (73) te maken: druk druk druk. Geen wonder: hij is die week eerst bij het Ballet de l'Opéra National de Paris voor een voorstelling van zijn nieuwe productie Das Lied von der Erde (op muziek van Mahler), die daar enkele weken eerder in première is gegaan; vervolgens is hij met zijn gezelschap in Muscat, de hoofdstad van Oman voor de allereerste Arabische tournee van het Hamburg Ballett ooit, om vandaaruit meteen door te reizen naar Londen. In Sadler’s Wells ging medio maart zijn Spring and Fall in première in het programma Modern Masters van English National Ballet, een drieluik van het werk van de meest invloedrijke choreografen van deze tijd.
Neumeier heeft een indrukwekkend oeuvre op zijn naam staan waarvan tot voor kort alleen Sylvia te zien was bij Het Nationale Ballet. La Dame aux Camélias is een van zijn beroemdste werken. Het ballet is sinds de première in 1978 de hele wereld overgegaan. Gevraagd hoe hij La Dame ziet in de context van zijn totale oeuvre, antwoordt hij beslist: “Zo denk ik nooit. Ik maak wat ik op dat moment wil maken; ik zie mijn werk als steeds meanderende kunstwerken, die elke keer weer van vorm veranderen, niet als afgesloten hoofdstukken die je met terugwerkende kracht een plek kunt geven."
"Elke keer dat La Dame of willekeurig welk ballet van mij ook in reprise gaat, probeer ik ernaar te kijken vanuit een zekere onschuld, met een frisse blik. Wat zie ik? Raakt het me? Wat werkt wel en wat werkt niet? Wat moet er veranderen? Bij elke nieuwe uitvoering wordt de voorstelling ook anders, omdat de persoonlijkheid, de fysieke kwaliteiten en de expressiemogelijkheden van de dansers een cruciale rol spelen. Elke keer dat een ballet opnieuw wordt opgevoerd, is het voor mij alsof het de eerste keer is en dat zal hopelijk zo blijven tot mijn dood.”
Houdt dat in dat er ook echt in de choreografie iets verandert?
“Nee, La Dame is gebaseerd op een bestaande tekst. We veranderen toch ook Shakespeare niet, zonder dat ik mij met hem zou durven te vergelijken. Bestaande teksten, of ze nu uit de negentiende eeuw komen of nog veel ouder zijn, moeten we elk keer opnieuw laten klinken alsof ze vandaag gezegd zouden kunnen worden. ‘To be or not to be’ is wat het is, maar door de tekst anders te laten klinken, kan je er telkens andere interpretaties aan geven.”
Hoe is het idee voor La Dame eigenlijk ontstaan?
“Marcia Haydée, de grote ballerina, vroeg me toen ze net artistiek directeur was geworden van het Stuttgarter Ballett om een ballet te maken voor haar gezelschap. Het boek van Dumas fils fascineerde mij al veel langer vanwege de interessante vorm, de gelaagdheid van de indirecte vertelwijze, de poëtische kracht en de flashbacktechniek. Het slot sprak me heel erg aan, met die doortikkende tijd en de tragiek van twee geliefden die elkaar net niet op tijd vinden; de parallelle levens die je niet vaak zo expliciet naast elkaar ziet beschreven. In de roman komen enkele personages voor die in Verdi’s operabewerking La Traviata zijn weggelaten, maar die ik juist heel interessant vind, zoals de courtisane Olympia. Met haar begint Armand een verhouding, alleen om Marguerite pijn te doen. Een spiegeling van de emoties van de hoofdpersonages waardoor ze nog meer impact hebben en nog harder aankomen.”
De keuze voor muziek van Chopin is opmerkelijk.
“Ik ben vanzelfsprekend eerst begonnen met te luisteren naar Verdi’s La Traviata, maar ik kreeg daar geen beelden bij. Daarna ben ik nog gedoken in een partituur die de Franse componist Henry Sauguet ooit maakte, maar voor mijn gevoel klopte die muziek al evenmin met wat ik in mijn hoofd had. Ik heb toen de Duitse dirigent Gerhard Markson gevraagd om advies en hij kwam meteen met Frédéric Chopin. Ik vond het een geweldig idee, ik houd heel veel van Chopins werk, maar ik had er nog nooit een choreografie op gemaakt. We hebben toen samen in een paar weken het muzikale concept bedacht en dat werkte ongelooflijk goed. De muziek van Chopin leek te zijn geschreven voor het verhaal; ik zag voor de proloog meteen al het meisje in de foyer en met het wisselen van orkestmuziek naar solo pianomuziek kun je heel subtiel schakelen.”
‘Elk beweging in elk ballet moet uitgaan van een innerlijk gevoelde emotie door de danser’
Trailer La Dame
De term ‘method acting’ klinkt vaak als het over uw werk gaat. Herkent u zich daarin?
“Zeker. In de jaren zestig was ‘method acting’ in de Verenigde Staten een belangrijke stroming. In wezen is mijn werk daarop gebaseerd: elke beweging in elk ballet moet uitgaan van een innerlijk gevoelde emotie door de danser. In dramatische balletten zoals La Dame vormen de principes van ‘method acting’ het fundament voor de dansers. De eenvoud en waarachtigheid van de emotie is het belangrijkst. Elk gebaar toont een personage van binnenuit. Ik coach dansers ook altijd op die manier. Laat het voelen! Als choreograaf kijk ik vooral naar: kan ik echt geloven wat me verteld wordt? En dan maakt het niet uit of het gaat om een uitvoering van het kabuki theater of van The Sleeping Beauty. De geloofwaardigheid van binnenuit staat voorop.”
De perceptie van tijd speelt een belangrijke rol in de roman omdat telkens wordt geschakeld tussen heden en verleden. Hoe vertaal je dat in dans?
“Tijd is inderdaad een van de moeilijkste elementen: beweging speelt zich altijd per definitie af in de tegenwoordige tijd. Een belangrijk hulpmiddel is voor mij de introductie van de voorstelling van Manon Lescaut geweest. Het idee om Manon Lescaut en haar minnaar Des Grieux een belangrijke rol te geven in het ballet, komt ook direct uit de roman voort. Het bezoeken van het theater waar Manon Lescaut wordt opgevoerd vormt een belangrijke katalysator voor het drama. Voortdurend spiegelen zowel Armand als Marguerite zich aan de hoofdpersonen uit Manon Lescaut, met al hun twijfels, hun voorstellingen over de toekomst, hun fantasieën. Een van de laatste scènes is een pas de trois, waarin Marguerite zic zo sterk met de geliefden uit Manon Lescaut identificeert dat ze niet meer weet of hij Armand is of Des Grieux en of zij Marguerite is of Manon.”
“Het belangrijkste principe is dat van de flashback: door steeds terug te keren naar de veiling die na de dood van Marguerite wordt gehouden, is voor het publiek duidelijk dat de rest van het verhaal zich in het verleden afspeelt. En ten slotte wordt duidelijk dat bepaalde verhaallijnen zich op andere plekken en momenten afspelen met behulp van theatrale ingrepen, waarbij vooral het lichtontwerp van belang is. Door snel te schakelen, wordt een filmisch effect bereikt. De voorstelling is opgebouwd als een film, vanuit een meervoudig point of view. Geschakeld wordt vanuit het gezichtspunt van Marguerite naar dat van Armand of dat van de vader van Armand. Vooral die filmische kwaliteit maakt dat het ballet modern aanvoelt.”
Dit artikel verscheen eerder in het Luxe programmaboek van La Dame aux Camélias (2014/2015).