Over Frieda Belinfante en hoe ze in Nederland vergeten werd

Frieda Belinfante

‘Als je de eerste stap accepteert, omdat het eigenlijk niet zoveel kwaad kan, volgt de tweede en de derde en voor je het weet ben je medeplichtig’

Vooruitdenken 

Frieda Belinfante, die zeer belangrijk was bij de voorbereidingen, mag niet meedoen met de overval zelf: te gevaarlijk voor een vrouw, vinden de anderen. Ze probeert vanaf het dak van een huis te zien wat er gebeurt en ziet de rode gloed boven het brandende gebouw. Ze is er niet gelukkig mee dat ze geen bijdrage heeft geleverd aan de overval zelf, maar ze ontsnapt aan arrestatie, hoewel ook zij verraden wordt. Ze vermomt zich als man. Overtuigend. “Ik wist dat er iets mis was, en dus kon ik maar beter verdwijnen. En daarom ben ik niet gearresteerd. Ze hadden mijn adres, maar ze waren niet vroeg genoeg bij mijn huis,” zal Frieda Belinfante later vertellen in een documentaire. Ze denkt vooruit. Ze heeft altijd vooruitgedacht. Als ze orkestdirectie studeert bij Hermann Scherchen in Zwitserland, waarschuwt die al voor wat er in Europa zal gaan gebeuren en dat is nog voordat de Duitsers Nederland binnenvallen. 

Op 24 april 1940 is ze nog met iets heel anders bezig: ze dirigeert haar ensemble Het Klein Orkest in de première van het concert voor altviool en orkest van Leo Smit. Op 10 mei 1940, Frieda’s verjaardag – ze wordt 36 – vindt de Duitse inval plaats. Belinfante zal altijd een beetje een hekel aan die datum blijven hebben. In de eerste weken van die sterk veranderde situatie, proberen sommigen de hoop dat het allemaal zo’n vaart niet zal gaan lopen tijdens de bezetting, concreet te maken, en door te gaan met wat ze doen. Frieda Belinfante heft echter haar orkest op. Daar heeft ze haar redenen voor: ze wil geen verbod opgelegd krijgen voor het spelen van Joodse muziek; ze wil geen Joodse musici moeten ontslaan. “Als je de eerste stap accepteert, omdat het eigenlijk niet zoveel kwaad kan, volgt de tweede en de derde en voor je het weet ben je medeplichtig.” 

Medeplichtig wilde Frieda Belinfante in geen enkel geval zijn. Ze vraagt als half-Joodse geen dispensatie aan bij de Nederlandsche Kultuurkamer om te mogen blijven optreden. Ze stopt daar in 1942 gewoon mee. 

Ze doorziet snel wat de situatie vereist: als de Joodse inwoners van Nederland nieuwe passen krijgen, beseft ze dat dit voor de bezetter een mogelijkheid is om ze in de gaten te houden. Er moeten andere, valse passen komen. Ze spoort vrienden en familie aan die van hen zogenaamd kwijt te raken en nieuwe aan te gaan vragen. De oude persoonsbewijzen gebruikt ze om vervalsingen te maken voor Joden. 

‘Ze was veel en ze was heel goed’ 

“Ze was een ontzettend stevige Draufgänger,” zegt Toni Bouman, schrijfster van de prachtige biografie Een schitterend vergeten leven: de eeuw van Frieda Belinfante. Bouman, die in de loop der tijd een persoonlijke vriendin van Belinfante werd, karakteriseert haar als een vrouw “die alles aanpakte, die alles interessant vond, die nieuwsgierig was en die een moreel kompas had waar je jaloers op kunt zijn.” Belinfante had gevoel voor humor en ze was charismatisch. Als kind al, zo weet haar zus Renée, waren zowel jongens als meisjes dol op haar. “Ze was veel en ze was heel goed,” zegt Toni Bouman. 

Frieda Belinfante was inderdaad veel: vooraanstaand musicus, een van de eerste Nederlandse vrouwelijke dirigenten. Ze was verzetsheldin, geweldig docente, ze maakte heerlijke jam, ze kon meesterlijk paspoorten en andere persoonsbewijzen vervalsen. Ze maakte deel uit van de in oorlogstijd in levensgevaar verkerende LHBTQ+-gemeenschap. Wie zich verdiept in haar leven, ziet dat ze niet – zoals velen tegenwoordig in de tijd van social media – probeert iets te zijn of een versie van zichzelf te projecteren. Ze weet wie ze is: zichzelf. Ze probeert vooral te doen, te helpen, te redden, te bestuderen, te creëren, te onderwijzen, te musiceren, te leiden. Als ze daar na de oorlog in Nederland geen ruimte voor vindt, verlaat ze ons land. En Nederland vergeet haar. In Amerika, waar ze terecht zal komen, vertelt ze weinig over haar verleden. 

Toni Bouman, biograaf

‘Ze was een vrouw die alles aanpakte, die alles interessant vond, die nieuwsgierig was en die een moreel kompas had waar je jaloers op kunt zijn’

 

De familie Belinfante 

Frieda Belinfante komt aan de Stadhouderskade in Amsterdam ter wereld: ze is het derde meisje van het gezin. Haar oudere zusters zijn Dolly en Renée. Dolly zal jong overlijden aan de gevolgen van een blindedarmontsteking. Haar ouders hadden gehoopt op een jongen, maar die komt pas ná haar: Bob, die aan het begin van de oorlog met zijn vrouw zelfmoord zal plegen. “Ik had veel jongensachtige kwaliteiten, maar een jongen was ik niet.” Haar vader is Ary (Aron) Belinfante, leider van een muziekschool en concertpianist van Joodse afkomst. De kinderen werden muzikaal opgeleid: Dolly speelde viool, Renée piano en Frieda cello. “Mijn vader heeft naar de handen gekeken,” zal zus Renée later vertellen, “maar dan heeft hij niet zo best gekeken, want Frieda had veel kleinere handen dan ik. En je moet grote, brede vlerken hebben. Frie heeft altijd met dat instrument geworsteld.” 

Ruwe carrièreonderbreking 

Ze wordt celliste bij de Haarlemsche Orkest Vereeniging – Eduard van Beinum is de dirigent – en treedt op als lid van Het Amsterdamsch Trio. De andere twee leden zijn componiste Henriëtte Bosmans, met wie ze een tijd lang zal samenwonen, en fluitist Johan Feltkamp, met wie ze in de jaren 30 een aantal jaren gehuwd is. “Henriëtte Bosmans was een eenzaam persoon, omdat ze meer nam dan dat ze gaf,” observeert Belinfante, “maar dat vond ik prima want ik had een overmaat aan bewondering te geven.” 

Hoewel Bosmans een celloconcert voor haar schrijft, komt Belinfante tot het besef dat een wereldcarrière als celliste er niet in zit. Ze gaat dirigeren bij onder meer het Sweelinck Orkest van de Gemeentelijke Universiteit van Amsterdam en ontdekt dat dit haar grote passie is. Ze volgt een cursus bij Herman Scherchen. Ze wint een prijs: het dirigeren van het beroemde Orchestre de la Suisse Romande. Dat gaat door het uitbreken van de oorlog niet door. Als ze na de aanslag op het bevolkingsregister moet onderduiken, komt ze in Zwitserland in een vluchtelingenkamp terecht. Scherchen zal ervoor pleiten dat ze het kamp kan verlaten. Ze vestigt zich in Winterthur.

Terugkeer naar Nederland 

Het leven moet loodzwaar geweest zijn: familieleden waren overleden, vrienden waren voorgoed verdwenen. Haar terugkeer naar Nederland is een deceptie. Terwijl ze in Nederland vóór de oorlog nog als grote belofte geldt op het gebied van dirigeren, komt ze erna niet aan de bak. Kunstenaars die tijdens de oorlog collaboreerden, werkten na 1945 voor een groot deel gewoon verder. “Niemand had het ergens over. Iedereen deed zijn ding, probeerde geld te verdienen. Niets veranderde. We dachten dat alles beter zou worden. Ik had het gevoel van vreugde in mijn werk niet meer.” In 1947 vertrekt Frieda Belinfante uit Nederland. Ze gaat eerst naar New York en reist door de hele Verenigde Staten: “Het was een nieuw begin. Niemand wist daar wat Nederland had meegemaakt.”      

Hollandse in Hollywood 

Een nieuwe carrière, nieuwe liefde, nieuw geluk: dat alles wacht aan de westkust van de Verenigde Staten. Frieda Belinfante dirigeert een orkest van musici die in Hollywood werken en die snakken naar het spelen van de partituren van de grote componisten. Ze is als eerste vaste vrouwelijke dirigent ter wereld aan een professioneel orkest verbonden. Ze geeft les en heeft een grote invloed op de mensen om haar heen. Het is een succesverhaal dat, ondanks aan haar gewijde documentaires en een fraaie biografie, voorlopig nog overstemd wordt door de dreunende vraag hoe men Frieda Belinfante, die in 1995 overlijdt, in Nederland zo gemakkelijk heeft kunnen vergeten, als verzetstrijdster en als dirigente. 

Frieda Belinfante : One Woman Musical 

In 2022 ontwikkelden schrijver Sietse Remmers, componist Frank Irving, regisseur Sytske van der Ster en actrice en zangeres Esther Lindenbergh een eerste versie van deze muziektheatervoorstelling. De Nationale Opera besloot een uitgebreide versie met live muzikale begeleiding te presenteren, in het kader van Theater na de Dam, waarvoor componist Leonard Evers aanvullende composities maakte en de muzikale coördinatie op zich nam. In Frieda Belinfante neemt Lindenbergh de bezoeker mee door Frieda’s levensloop, begeleid door het Chekhov Trio. In 75 minuten vlieg je achtereenvolgens door haar jeugd in Amsterdam, haar ontluikende geaardheid, de oorlogsjaren, de daaropvolgende depressie én haar nieuwe leven in Amerika, waar ze een succesvol dirigente werd en haar grote liefde vond. 

• Frieda Belinfante wordt op 4, 5, 8 en 9 mei uitgevoerd in Studio Boekman van Nationale Opera & Ballet. Meer informatie en tickets: operaballet.nl