In een interview naar aanleiding van zijn meest recente speelfilm Schachnovelle (2021) vertelt Stölzl dat hij altijd op zoek is naar een totaalervaring waarin alle disciplines samenvallen: muziek, zang, libretto, decor, licht, kostuums en video- of filmbeelden. “Mijn narratieve denken heeft te maken met ruimte en met kleur. Ik besteed voorafgaand aan elke productie veel tijd aan het maken van storyboards, soms weken of zelfs maanden. Als ik eenmaal begin met repeteren, houd ik me er niet helemaal (of zelfs helemaal niet) aan, maar het me visueel voorstellen van ruimte, tijd en handeling, helpt me enorm. Soms heel concreet – hoeveel ruimtes zijn er? Wat zie je als je door het raam kijkt? Wat voor stijl heeft de inrichting? Hoeveel deuren zijn er?”

Wagners Rienzi

Een van zijn meest opzienbarende regies en zijn grote doorbraak in de operawereld was Wagners vroege werk Rienzi, der letzte der Tribunen (2010) bij Deutsche Oper Berlin. De opera wordt vrijwel nooit uitgevoerd onder andere vanwege de lengte van maar liefst zes uur (naar het schijnt zette Wagner bij de allereerste uitvoering de klok boven het toneel stil uit angst dat het publiek het welletjes zou vinden). Een andere reden voor de geringe populariteit is de link met Hitler, die als jongeman nogal onder de indruk schijnt te zijn geweest van de opera en het originele manuscript liet bewaren in zijn Berlijnse bunker. Rienzi gaat over een 14de-eeuwse Italiaanse populist die in opstand komt tegen de adel en uiteindelijk wordt vermoord wanneer hij de steun van het volk en de kerk verliest. In zijn enscenering toont Stölzl de titelheld uitkijkend over de Obersalzberg, gemodelleerd naar Chaplins The Great Dictator. De verwijzingen naar Hitler zijn onmiskenbaar.

‘Ik besteed voorafgaand aan elke productie veel tijd aan het maken van storyboards’

In het deel na de pauze is het toneel in twee niveaus verdeeld: Rienzi’s/ Hitlers bunker en de straten van Rome/Berlijn daarbovenop. “We werkten met een split-level-podium, met het filmmateriaal op één niveau. Dat vereist een hele strakke belichting om ervoor te zorgen dat de mensen kijken naar waar je wilt dat ze kijken. Wanneer je gebruik maakt van film of video, luistert het heel nauw; je moet er als regisseur voor zorgen dat de muziek, zang, verhaallijn of het acteren niet raken ondergesneeuwd en dat al die disciplines perfect op elkaar aansluiten.” Door de overtuigende visuele kracht van zijn beelden slaagde Stölzl erin om vriend en vijand te verrassen. Zelfs de meest verstokte tegenstander van het ‘regisseurstheater’ moest zich overgeven.

Opera en film

Aanvankelijk werd er enigszins laatdunkend naar Stölzl gekeken als producer van popvideo’s en commercials, maar al snel bleek zijn talent zeker niet beperkt tot de entertainmentwereld. Van jongs af aan voelde hij zich aangetrokken tot opera, al was het aanvankelijk dankzij de vele verwijzingen naar Wagners Ring in George Lucas’ Star Wars. “Net als film is de muziek van Wagner zeer suggestief. Je stapt uit je dagelijkse bestaan in een ruimte die alleen door beeld en geluid wordt ingenomen. Als alles soepel verloopt, zuigt de ruimte je op en laat je niet meer los.”

Kenmerkend voor zijn regiestijl zijn dan ook het gebruik van multimedia, indrukwekkende decors en visueel spektakel. Stölzl ziet het feit dat hij ook als filmregisseur werkt als een voordeel voor zijn operaregies, in deze tijd vol visuele prikkels: “Ik wil een operaverhaal zo vertellen dat het publiek de onderliggende verhaallijnen kan begrijpen en de emoties aanvoelen. Onze voorouders haalden hun beelden uit boeken; mijn generatie is opgegroeid met film. Film is een krachtig medium waar toneel en zelfs opera in een aantal opzichten niet tegenop kunnen concurreren. Toch is theater en zeker opera vaak een overweldigende ervaring vanwege de live performance.”

Visuele sprookjes

In zijn Turandot (juli 2022) bij Staatsoper Berlin liet hij de titelrol spelen door een het hele toneel vullende pop: “De marionet is onze centrale metafoor, allereerst een afgod die boven het volk zweeft en door het volk wordt aanbeden, maar in werkelijkheid door het volk zelf wordt bewogen”, aldus de regisseur in het programmaboek. Later komt de ‘echte’ Turandot tevoorschijn en onthult de diepe verwonding van haar ziel, die ertoe leidt dat ze alleen nog maar emoties voelt door wrede rituelen. Aan het eind van de tweede akte blijft er alleen nog een dode torso over. Stölzls Turandot biedt, aldus de critici, “een reeks adembenemende taferelen in een spectaculaire enscenering”.

Rusalka is opnieuw een sprookjesachtig verhaal, in de verte gebaseerd op De Kleine Zeemeermin van Hans Christian Andersen. De waternimf Rusalka wordt verliefd wordt op een mensenprins. Een onmogelijke liefde. Stölzl zet Rusalka neer als een vrouw die haar dromen najaagt, een vrouw die het hoopt te maken in de droomwereld van het Hollywood van de glamoureuze jaren vijftig, en daar de nodige offers voor brengt. Het toneelbeeld brengt ons naar de technicolorfantasie van een Hollywood-filmset, met dansers, een venusschelp en wat dies meer zij. Door zo’n filmset op het toneel te plaatsen, combineert Stölzl in deze enscenering heel letterlijk de twee werelden waarbinnen hij zich als regisseur en ontwerper met veel succes beweegt.

• De opera Rusalka is van 2 tot en met 25 juni te zien in Nationale Opera & Ballet.

Philipp Stölzl (1967) is een Duitse scenarioschrijver en regisseur. Hij is als decorontwerper opgeleid en werkte tot 1996 als decor- en kostuumontwerper bij diverse Duitse theaters. In 1997 maakte hij zijn eerste videoclip voor de Rammstein-single Du hast. Vele muziekvideo’s voor internationale artiesten, waaronder Rammstein, Pavarotti, Madonna en Mick Jagger, volgden. Tegenwoordig werkt de veelzijdige regisseur zowel voor film als voor toneel en opera.

Zijn eerste speelfilm was Baby (2002), een tragikomische roadmovie, gevolgd door de avonturenfilm Nordwand (2008), een groot publiekssucces, bekroond met de Duitse filmprijs voor beste cinematografie en de Duitse prijs van de critici voor het beste scenario. Er volgden nog meer bekroonde films, waaronder Goethe! (2010) en de internationale bestseller-verfilming Der Medicus (2013), die miljoenen kijkers naar de Duitse bioscopen trok. Zijn meest recente bioscoopsucces is de met sterren overladen musicaladaptatie Ich war noch niemals in New York (I’ve Never Been to New York) in 2019, waarvoor hij de Beierse filmprijs in ontvangst nam. Voor televisie bracht hij in 2016 de gelijknamige held uit de romans van Karl May weer tot leven in de driedelige televisieserie Winnetou - Der Mythos Lebt. In 2021 kwam zijn speelfilm Schachnovelle uit, naar de gelijknamige novelle van Stefan Zweig.

Als operaregisseur debuteerde hij in 2005 met Carl Maria von Webers Der Freischütz, gevolgd door Berlioz’ Benvenuto Cellini (2007) op de Salzburger Festspiele. Behalve voor de regie was hij ook verantwoordelijk voor de scenografie. Dat geldt ook voor zijn latere succesvolle opera- en toneelproducties, waaronder Cavalleria rusticana / Pagliacci bij de Salzburger Festspiele; Rubens op de Ruhrtriennale; Faust, Der fliegende Holländer, Frankenstein en Andersens Erzahlungen in Theater Basel; Der Phantast bij Staatsschauspiel Dresden en Wagners opera Rienzi, der letzte der Tribunen en Parsifal bij de Deutsche Oper Berlin; en Il trovatore en Turandot bij Staatsoper Berlin. Zijn enscenering van Verdi’s Rigoletto (2019) op het Bregenz Festival werd lovend ontvangen en uitgezonden door de ZDF. Met Antonín Dvořaks Rusalka debuteert Philipp Stolzl bij De Nationale Opera.