Portret van componist Tyshawn Sorey

De multi-instrumentalist werd geboren in Newark, New Jersey en groeide op bij zijn grootouders. Als kind bespeelde hij de potten, pannen en radiatoren van het huis. Ook bleek al snel dat hij een bijzonder talent had voor het op gehoor naspelen van muziek. Uit het hoofd speelde hij moeiteloos hymnes na op een versleten piano in de kelder van de katholieke kerk die hij wekelijks met zijn grootmoeder bezocht. Op school omringde hij zich ook het liefst met verschillende klanken. Hij bracht zijn lunchpauzes door in het muzieklokaal en vertrok in de ochtend zelfs eerder van huis om in het muzieklokaal te vertoeven. Hij raakte gefascineerd door zwarte jazzmuzikanten als Charles Mingus, Andrew Hill en Wayne Shorter. Ook viel hij als een blok voor de stijl van saxofonist John Coltrane. Hun verschillende muzikale signaturen zouden uiteindelijk een grote impact hebben op Sorey’s eigen klankwereld. Zo horen we in zijn oeuvre het donkere modernisme van Hill, de lyriek van Shorter, de intensiteit van Coltrane en het rauwe van Mingus.

Voorbij het zwarte stereotype

Toch hebben zij niet als enigen hun stempel gedrukt op de muzikale taal van Sorey. Tijdens zijn studie trombone aan de William Paterson University in New Jersey, begon de traditionele inslag van de jazzafdeling hem tegen te staan. Hij begon daarom verschillende andere muziekgenres te verkennen. In zijn eerste semester werd hij overdonderd door de muziek van Béla Bartók toen een leraar, de pianist Anton Vishio, een stuk van de componist speelde. Sorey leerde het zichzelf aan op de piano – een instrument dat hij eigenlijk niet eens bespeelde. Diezelfde docent liet hem kennismaken met de muziek van 20ste-eeuwse componisten als Karlheinz Stockhausen en Pierre Boulez.

De dissonantie van de Europese avant-garde sprak heel direct tot hem als zwarte man en kunstenaar: “Voor ons, zwarte mensen in de Verenigde Staten, is dissonantie onze manier van leven.” De wrange klanken herinnerden hem aan de muziek van experimentele zwarte kunstenaars, zoals van rietblazer Anthony Braxton, die uiteindelijk Sorey’s grootste rolmodel én leermeester zou worden. Braxton verbreedde en verrijkte als geen ander Sorey’s idee van wat een zwarte muzikant kon zijn. Zo was Sorey van kinds af aan voortdurend geconfronteerd met het stereotype van ‘de zwarte muzikant’. Braxton liet zich echter niet zo makkelijk in een hokje plaatsen en koos ervoor om zich binnen verschillende klankwerelden te bewegen. Onder deze invloed werd Sorey, in zijn eigen woorden, “meer een muzikaal universalist”.

Sorey vervaagt en verwerpt het idee van genregrenzen

Een eigen muzikaal discours

Sorey ziet de twee ogenschijnlijk verschillende muzikale werelden van de zwarte avant-gardisten en 20ste-eeuwse modernisten naar eigen zeggen ook niet als verschillende genres: zij worden immers beide gevormd door muzikaal experiment, met ruimte voor toeval en improvisatie. Voor Sorey zijn de twee klankwerelden als twee aftakkingen van eenzelfde rivier. Wat hem betreft werden ze “enkel moedwillig opgesplitst in verschillende genres op basis van culturele etniciteit.” In zijn werk vervaagt en verwerpt hij daarom juist het idee van genregrenzen, waardoor zijn gehele oeuvre lijkt te ontsnappen aan iedere definitie. Op deze wijze heeft hij zichzelf de vrijheid gegeven om door het gehele muzikale landschap te zwerven.

De componist verwerpt echter niet alleen de grenzen van genres en muziekstijlen. Hij zoekt ook doelbewust de formele grenzen van het vak op. Als gevolg is niet iedereen even geschikt om Sorey’s partituren uit te voeren. Want ondanks dat de componist wel vaak vertrekt vanuit een traditioneel westerse muzieknotatie en instrumentatie, verwacht Sorey van zijn musici dat zij in staat zijn om ook van zijn geschreven partituur af te wijken. Improvisatie of spontane muziek, zoals Sorey het zelf het liefste noemt, speelt een grote rol in zijn gehele oeuvre. Voor vele klassiek geschoolde musici is dit teveel gevraagd. Zij zijn vaak niet gewend om zich openlijk te wagen aan de uitdaging van improvisatie. Musici die onder de muzikale leiding van Sorey hebben gestaan, zijn daarbij ook nog eens gewend om vlak voor aanvang de mededeling te krijgen dat ze delen van de partituur in een andere volgorde of achterstevoren moeten spelen. Als hij een compositie van zijn eigen hand dirigeert, is Sorey er immers niet in geïnteresseerd om deze noot voor noot te reproduceren. Hij wil juist dat de musici in dialoog gaan met het materiaal. Zo wordt iedere uitvoering van zijn werk uniek. 

Geleefde zwarte ervaring

Volgens de componist verwezen zijn werken lange tijd vooral naar zichzelf. In confrontatie met het aanhoudende systemisch racisme voelde Sorey echter steeds meer de urgentie om expliciet te schrijven over raciale misstanden in de wereld. Hierbij behield hij zijn langzaam ontvouwende, haast meditatieve muzikale signatuur, maar koos hij er wel voor om zich meer te gaan richten op vocale muziek – zodat de geleefde zwarte ervaring kon klinken in klank en woord. Perle Noire: Meditations for Joséphine uit 2016 is dan ook in verschillende opzichten een opmaat voor Sorey geweest. Het werk luidde als het ware zijn ‘vocale tijdperk’ als componist in en werd hiermee niet alleen zijn eerste vocale compositie, maar ook zijn eerste werk dat nadrukkelijk sprak over sociale kwesties vanuit een zwart perspectief. In de jaren die volgden zou Sorey zich steeds meer gaan toespitsen op composities voor de stem en schreef hij zijn meest persoonlijke werk tot nu toe: de liederencyclus Cycles of My Being.

Voor de compositie van het werk liet hij zich inspireren door Duke Ellingtons suite Black, Brown and Beige uit 1943, dat zich nadrukkelijk richt op de strijd, opkomst en triomfen van de vroege zwart-Amerikaanse cultuur. In de totstandkoming van het werk streefde hij er dan ook nadrukkelijk naar om een evenwicht te vinden tussen zijn compositie en de individuele expressie van de geleefde ervaringen van zijn musici. Na de opleving van de Black Lives Matter-beweging in 2020 wilde hij aanvankelijk zijn tweeënhalf uur durende Cycles uitbreiden naar een compositie van zo’n 3 tot 4 uur, maar in plaats daarvan volgden er verschillende andere vocale werken over rassenongelijkheid op basis van zwart-Amerikaans bronmateriaal. Zo schreef hij onder meer muziek op het gedicht ‘Death’ van Paul Laurence Dunbar voor piano en mezzosopraan en Save the Boys voor piano en countertenor, gebaseerd op een gedicht van de zwarte abolitionist en suffragette Frances Ellen Watkins Harper. Voor alle composities creëerde hij een onbegrensde klankenwereld; een eindeloze oceaan die enerzijds sereen is, maar anderzijds ook vol dreiging en gevaar.

La Perle Noire in een ander licht

Perle Noire: Meditations for Joséphine is precies zo’n oceaan. Het werk is vol van lyrische sereniteit, maar ook van onverwachts expressieve melodieën. In Perle Noire zijn dan ook niet de weelderige melodieën en fleurige deuntjes te horen zoals Joséphine Baker ze zelf zong. Het stuk streeft er juist naar Joséphine Baker niet als het stereotype van een ‘zwarte entertainer’ te tonen, maar als mens van vlees en bloed. De emotionele complexiteit en kwetsbaarheid van haar bestaan worden centraal gesteld: de gendermarginalisatie, de rassendiscriminatie en de worsteling met haar identiteit als zwarte vrouw.

Toch is er niets veranderd aan de tekst van Josephine’s bekende liederen. De zwaarbeladen thema’s die in Perle Noire naar de voorgrond treden, komen allemaal al aan bod in de teksten die Baker zelf zong. Vele daarvan gingen in essentie over onderdrukking, trauma en geweld, maar door de aangename en vluchtige melodieën werd dit amper waargenomen. De muziek die Sorey schreef voor Perle Noire ondersteunt daarentegen juist de aangrijpende thema’s uit haar leven en liederen. Zo maakte hij van haar uptempo-liederen uitgerekte muzikale meditaties vol chromatiek en dissonantie. Klassiek muziekjournalist Zachary Woolfe omschreef Perle Noire dan ook niet voor niets als “one of the most important works of art yet to emerge from the era of Black Lives Matter” – een uitspraak die het muzikale én het sociale belang van het werk benadrukt.

• Perle Noire: Meditations for Joséphine is te zien van 9 tot en met 13 maart in Nationale Opera & Ballet