Radio Cairo: plek geven aan onvertelde verhalen

Yassine Boussaid: “Een tijd geleden raakte ik met Sophie de Lint in gesprek over de mogelijkheden om Meervaart en DNO samen te laten stilstaan bij 750 jaar Amsterdam. Daaruit kwamen twee plannen voort: de productie Oum volgend jaar en nu eerst Radio Cairo. Maar eigenlijk moet ik verder terug in de tijd. Voor mij persoonlijk begint de liefde voor de Arabische cultuur in de jaren ’80, ’90 met de films die ik als kind zag. Je kon Egyptische films huren in een videotheek in Beverwijk, en ook in een klein winkeltje op de Ten Katemarkt. Via de videocassettes die we daar haalden, kwamen verhalen, beelden en vooral ook muziek de huiskamer in. Er wordt wel gesproken van ‘Hollywood aan de Nijl’. Films en muziek uit Egypte waren de standaard; de Egyptische cultuur kende halverwege de 20ste eeuw een enorme bloeiperiode en gold ook nog een tijd daarna als dé Arabische cultuur.

Er is nog een andere herinnering die in me opkomt. ’s Middags stond mijn moeder vaak voor het raam te wachten op mijn vader, die zou thuiskomen uit zijn werk en dan drie kwartier hebben voordat hij door moest naar zijn tweede baan. Mijn moeder stond daar naar hem uit te kijken, heel liefdevol eigenlijk, en zette dan muziek aan. Ik herinner mij dat ik naar de afbeelding op een cassettebandje keek en een vrouw zag met een mooie zonnebril en opgestoken haar. ‘Wie is dat,’ vroeg ik. Mijn moeder vertelde dat dit Oum Kalthoum was, een heel sterke vrouw. En dat haar muziek heel belangrijk voor haar was. Wij werden niet mee naar de opera genomen als kind, maar we werden wel degelijk cultureel gevormd.”

Fouad Lakbir:

‘Ik herinner me hoe mijn moeder thuis muziek van artiesten als Oum Kalthoum opzette, meezong en er helemaal in opging’

Fouad Lakbir: “Ik kom uit een religieus gezin waarin het niet per se gestimuleerd werd dat je je artistiek ontplooide, en toch zijn de zaadjes daarvoor ook bij mij in mijn jeugd geplant. Mijn vader is een filmfanaat en mijn moeder een groot muziekliefhebber, al zouden ze het zelf niet zo noemen. Als kind zag ik hoe mijn vader bepaalde films keer op keer terugkeek. En ik herinner me hoe mijn moeder thuis muziek van artiesten als Oum Kalthoum opzette, meezong, er helemaal in opging. Ik droeg deze ervaringen met me mee, en kon me ermee verbinden, maar alleen op bepaalde momenten en specifieke plekken. In huis bijvoorbeeld, en als ik in Marokko was en daar ‘intunede’ op onderdelen van mijn identiteit waarvoor ik hier in Nederland niet altijd ruimte kon vinden.

Toen ik een jaar of tien geleden zocht naar manieren om mij creatief te ontplooien, liep ik tegen culturele obstakels aan, waartussen ik niet zo goed wist te manoeuvreren. Op dat moment kwam ik in contact met het Amsterdams Andalusisch Orkest. In de muziek die zij speelden en de verhalen die daarbij hoorden, herkende ik mijzelf. Het is als een melodie die heel diep in mijn brein geprent is; als ik haar hoor, voel ik mij thuis.”

Sporen van cultuur

YB: “Als je hier in Amsterdam binnenloopt bij een Islamitische slager, als je naar kapper gaat of in de taxi stapt bij een chauffeur met Arabische wortels, dan hoor je op de achtergrond vaak Koranrecitaties óf muziek uit deze periode. Misschien wordt ze even een beetje zachter gezet voor de stadgenoot die geen link heeft met deze cultuur. Daarna het volume weer omhoog, om opnieuw even op te gaan in die wereld.”

“Toen ik De Nationale Opera een mail stuurde met een plan om samen te werken rondom de viering van 750 jaar Amsterdam, dacht ik: als we het hebben over de geschiedenis van de stad, moeten we daarin ook de onvertelde verhalen een plek geven. Hier liggen diepe emoties en herinneringen van veel Amsterdammers, die in een privézone gebleven zijn, en nog weinig met elkaar gedeeld zijn. Maar ze zijn bepalend voor de stad. Denk voor even al die kapperszaken weg, al die taxi’s, de shoarmatenten, en ook die loodgieters of schoonmakers die als ze aan hun werkdag beginnen nog even die recitaties of die muziek aanzetten. Zonder dat culturele leven heb je een andere stad.”

FL: “Ja, het vloeit eigenlijk door de hele stad. Je moet alleen de juiste bril opzetten om het te zien. Maar als je het dan ziet, dan dwaal je heel anders door de Javastraat, of over Plein '40-'45.”

YB: “En als je op een andere gemeenschap focust, zul je waarschijnlijk een vergelijkbaar systeem vinden dat zijn sporen in de stad achterlaat; denk bijvoorbeeld aan de Hindostaanse of de Ghanese gemeenschap. Dat is het bijzondere van een stad: lagen die met elkaar een geheel vormen. We zijn gezegend dat ons culturele landschap al veel meer openstaat om dit soort sporen naar boven te laten komen. Maar we zijn er nog niet. Door die mail op te stellen stapte ik zelf ook persoonlijk een drempel over. Twintig jaar geleden zou de sector er nog niet rijp voor zijn geweest om deze cultuur een volwaardige plek te geven. Nu is men er klaar voor om te zien dat dit interessant is, relevant.”

Yassine Boussaid

‘Als we het hebben over de geschiedenis van de stad, moeten we daarin ook de onvertelde verhalen een plek geven’

De kracht van de radio

FL: “Bij het werk aan het programma kom ik ook beelden tegen van hoe publiek van Oum Kalthoum reageert tijdens concerten. Hoe mensen opgaan in de muziek, in vervoering raken. Er zit iets in wat je ‘obsessie’ kunt noemen, of charisma: je kunt het niet vatten maar het pakt je. Dat probeer ik ook te vertalen in het programma. Het is breder dan alleen Oum Kalthoum, of alleen de muziek. We hebben het hier over een tijd waarin veel artiesten experimenteerden, innoveerden. Ze waren er niet rationeel mee bezig, maar lieten hun creativiteit vrij. De een werd geïnspireerd door de ander en zo brachten ze elkaar tot ongekende hoogte. Zo is bijvoorbeeld ook de beeldtaal van die tijd tot de dag van vandaag ongeëvenaard. Het was de tijd van de Arabische droom, met Egypte als het hart van een verenigde Arabische wereld. In dat hart vond je de schrijvers, kunstenaars, musici die elkaar triggerden om te creëren en daarbij tot het uiterste te gaan. Terwijl ik in de jaren negentig geboren ben, is mijn identiteit toch door die periode gevormd.”

YB: “Egypte trok zich halverwege de twintigste eeuw los van het koloniale juk. Het wilde een eigen modernisering vormgeven. Het ging industrialiseren, steden herinrichten. Met het loskomen van eerst de Ottomaanse overheersing en daarna de bemoeienis van Westerse mogendheden, kwam er een enorme energie vrij. En die had een ongekende impact op de kunsten, op het gebied van mode, dans, muziek, architectuur. Neem de muziek. Die was niet alleen artistiek van het hoogste niveau, maar ook de opnamekwaliteit was steengoed, met voor die tijd moderne apparatuur en een enorm vakmanschap van de technici. Zo kon de muziek via de radio verspreid worden. Het was een radio-revolutie. Hoe bijzonder is het dat je ergens op een afgelegen berg muziek uit een speaker hoort komen? Op plekken waar de stroom alleen uit batterijen komt.”

FL: “Mijn opa was gek op Oum Kalthoum, eigenlijk gewoon verliefd. Hij vertelde me wel dat hij zijn werk liet vallen en de radio niet los kon laten als zij daarop te horen was. Hij leefde in Marokko in een dorpje, ver van Caïro, maar toch dichtbij. Met het beetje stroom dat er was kon een radio spelen, en daar zaten de mensen dan omheen, om te luisteren naar Radio Cairo, naar Oum Kalthoum. Je kunt het ergens vergelijken met de manier waarop social media kunstenaars een enorm bereik geven. Maar hoe veel bereik je ook kunt hebben met Instagram of Spotify, het is toch niet hetzelfde effect als dat van de radio in die tijd, waar men voor ging zitten en wachtte tot het moment dat een artiest te horen zou zijn.”

YB: “Het is bijzonder dat je ook nu nog ziet dat de sporen en herinneringen verbonden met deze muziek bij heel verschillende mensen leven. Je vindt ze door de generaties heen, niet alleen voor de mensen voor wie dit een soort nostalgie is. En niet alleen bij mensen die van huis uit al een link hebben met deze cultuur.”

FL: “Ik zie dat inderdaad ook bij de generatie van twintigers tot dertigers. En als je rondkijkt bij jamsessies in Maqam of concerten van het Amsterdams Andalusisch orkest, tref je daar ook jonge mensen aan met heel andere achtergronden, die aangesproken worden door de sound.”

YB: “Zoals de radio dat destijds heeft gedaan, zo brengen we ook met dit programma mensen bij elkaar, rond deze muziek en de verhalen die daarbij horen.”

Ga mee op een zintuiglijke reis naar de gouden tijd van Caïro! Hoor verhalen, proef gerechten en bovenal: geniet van een heleboel muziek. Radio Cairo is een ode aan de bloeiperiode van de Arabische cultuur halverwege de twintigste eeuw. Toen Caïro het culturele centrum van de Arabische wereld was en artiesten als Oum Kalthoum uitgroeiden tot wereldsterren, dankzij de kracht van de radio. 

Radio Cairo, op 12 mei, bestaat uit een middagprogramma (van 15.00 tot 18.30 uur) en een avondprogramma (vanaf 20.00 uur), met optredens van uiteenlopende artiesten als Nizar Rohana, Lavinia Meijer en het Amsterdams Andalusisch Orkest. Tussen middag- en avondprogramma is het mogelijk om te dineren. 

• Kijk hier voor meer informatie over Radio Cairo  op 12 mei!

In maart 2025 is in Nationale Opera & Ballet de nieuwe muziektheatervoorstelling OUM te zien, waarin het invloedrijke muzikale universum van Oum Kalthoum wordt gecombineerd met het boek Visage retrouvé van de gerenommeerde schrijver en regisseur Wajdi Mouawad.

• Kijk hier voor meer informatie over OUM