Toer van Schayk, al zestig jaar gezichtsbepalend voor Het Nationale Ballet

“Hij deed me denken aan een houtskooltekening: donker, en met contouren die wat uitgeveegd leken waardoor er veel aan de fantasie werd overgelaten.” Die woorden schreef Rudi van Dantzig over zijn kennismaking met Toer van Schayk, in 1955, in de balletstudio van Sonia Gaskell aan de Amsterdamse Zomerdijkstraat.

Het was een ontmoeting die een enorme impact zou hebben op het leven van beiden. Het was Van Dantzig, van 1965 tot 1991 artistiek leider van Het Nationale Ballet, die de vele talenten van de teruggetrokken, bescheiden Van Schayk herkende en voor het voetlicht bracht. Die hem, kort na hun kennismaking, zijn eerste opdrachten gaf voor het ontwerpen van balletdecors en -kostuums. Die hem – nadat Van Schayk zich teleurgesteld uit de danswereld had teruggetrokken en zich op een studie beeldhouwen had gestort – in 1965 weer terugvoerde naar de dans en zijn kwaliteiten als danser wist bloot te leggen. Die hem in 1971 overhaalde zijn eerste choreografie te maken, en die hem bleef uitdagen om zich als kunstenaar te profileren.

Expressief en indringend

Al bij Gaskells Nederlands Ballet, een van de voorlopers van Het Nationale Ballet, danste Van Schayk (Amsterdam, 1936) zijn eerste solistenrollen, onder meer in Balanchines Concerto Barocco en als de dromerige poëet in Michel Fokines Les Sylphides. Maar zijn grote doorbraak kwam in 1965, toen Van Dantzig hem overhaalde de hoofdrol in Monument voor een gestorven jongen voor zijn rekening te nemen. Niemand, zo schreef de pers, had die rol in Van Dantzigs ‘signature piece’ beter kunnen vertolken dan deze “buitengewoon expressieve en sensitieve danser”. Rudolf Nureyev, die de rol later op eigen verzoek danste, kon beslist niet tegen hem op, zeggen collega’s uit die tijd. Van Schayks interpretatie was indringender, intenser, geladen met meer gevoel. Dat gold ook voor de rollen die hij daarna danste, vooral in het werk van Van Dantzig, zoals in Epitaaf, Geverfde Vogels en in Romeo en Julia, waarin hij zowel een prachtige, poëtische Romeo neerzette als een krachtige maar ook menselijke Tybalt, de heetgebakerde neef van Julia.

Gedanste poëzie

Van Dantzig zag hoe Van Schayk zocht naar een eigen bewegingstaal – ‘een combinatie wellicht van dans en beeldhouwkunst’, aldus Van Dantzig – en hoe rijk en eigenzinnig zijn ideeën waren. Dat leidde in 1971 tot de opdracht voor een eerste ballet: Onvoltooid verleden tijd. “Een opmerkelijk gaaf en zuiver werk (..) helder van lijn en vorm, ontdaan van elke overbodigheid, van elk loos gebaar, zonder koel of steriel te worden”, zoals critica Ine Rietstap destijds oordeelde.

Meer dan 55 werken creëerde Van Schayk sindsdien, voor met name Het Nationale Ballet. Hij maakte pure muziekballetten én balletten met een maatschappijkritische boodschap, hij maakte impressionistische én expressionistische werken, werken die verwijzen naar belangrijke episoden in onze geschiedenis en de dansgeschiedenis én choreografieën die midden in de tijd waarin ze gemaakt zijn staan. Maar altijd werkend vanuit een sterk eigen concept, zonder zich rekenschap te geven of ‘iets zal werken’ of een succes zal blijken. “Bij Toer heeft álles een reden”, zeggen zijn trouwste dansers. “Zijn balletten zijn als poëzie: je kunt niet zomaar ritme of rijm ervan veranderen.”

Levende sculpturen

Hoewel Van Schayk zijn dansers altijd koos om de ‘mens’ die zij waren, zagen zijn belangrijkste muzen zichzelf veelal als de klei en verf die Van Schayk nodig had om zijn fantasieën tot uitvoer te brengen. Clint Farha, Van Schayks ultieme muze: “Toers bewegingen zijn qua vorm en dynamiek enorm gecompliceerd. Zijn balletten zijn levende sculpturen: hij dwingt het lichaam in de vreemdste posities, maar het resultaat is altijd prachtig.”

Steeds zocht Van Schayk naar manieren om de grenzen van het menselijk lichaam te verleggen en verder op te rekken, al werd dat in de hoogtijdagen van zijn carrière soms onvoldoende herkend en op waarde geschat. Pas nu, achteraf, lijkt Toers betekenis als ‘dansvernieuwer’ en zijn invloed op jonge generaties choreografen alsnog ten volle te worden ingezien. Oud-danser Han Ebbelaar: “Als ik hedendaagse dansvoorstellingen bezoek, denk ik vaak: goh, dat deed Toer ook al, vaak járen geleden. Dat enorme scala aan bewegingen, de vervreemding in zijn werk, die heel eigen manier van lijnen creëren, dat onverwachte, atypische gebruik van muziek, die gave om logica binnen de onlogica te vinden: Toers werk had het allemaal.”

Álles moet kloppen

De meeste van Van Schayks choreografieën bevatten – voor zijn dansers, maar zeker ook voor zijn publiek – een grote mate van mysterie. Oud-danseres Caroline Sayo Iura: “Een ballet van Toer kan je flink in de war brengen. Het zet je aan het denken, het laat je achter met een hoop vragen.” Farha: “Je denkt dat je hem kent, maar hij heeft altijd weer verrassingen in petto.”

Dat laatste gold ook voor Notenkraker & Muizenkoning, de productie die Van Schayk in 1996 met Wayne Eagling maakte en die inmiddels ook in Londen, Helsinki en Warschau wordt gedanst. De man die in zijn werk vaak van een pessimistische kijk op de wereld getuigde, toverde opeens een meeslepend decembersprookje uit zijn hoed dat sindsdien duizenden kinderen én volwassenen in vervoering heeft gebracht.

Notenkraker & Muizenkoning behoort samen met Het Zwanenmeer (choreografie Van Dantzig en Van Schayk) ook tot de hoogtepunten uit Van Schayks oeuvre als decor-, kostuum- en lichtontwerper. In beide producties komt zijn enorme kennis van en hang naar het verleden tot uitdrukking. Voor Het Zwanenmeer liet hij zich inspireren door de barokke weelde van de zeventiende-eeuwse schilderijen. Voor Notenkraker en Muizenkoning baseerde hij zich, in vrijere mate, op een rond 1800 getekend dagboek waarin Christiaan Andriessen de Amsterdamse hogere burgerij portretteerde, en liet daarbij al zijn liefde voor ambachtelijkheid en ouderwetse theatermagie de vrije loop.

De beide ‘klassiekers’ vormen met hun overdadige aankleding een groot contrast met Van Schayks vele plastische, vaak minimalistische decor- en kostuumontwerpen voor zijn eigen hedendaagse balletten en die van Van Dantzig, maar in alle gevallen is er die ver doorgevoerde perfectie en dat nimmer aflatende oog voor detail. Álles moet kloppen, nog vlak voor een première zie je Van Schayk op het toneel met een klein penseeltje in de weer om nog wat schaduwen of accenten op een decorstuk aan te brengen. Oud-danseres Jane Lord: “Bij mijn generale repetitie van Romeo en Julia raakte ik hevig ontroerd toen ik zag dat Toer ook het baldakijn van Julia’s bed had beschilderd: blauw met gouden sterren. Het publiek kon dat onmogelijk zien.”

Oud-danser Andrew Kelley: ‘Toer wil een geheel creëren. Hij beschildert zo’n baldakijn niet voor niets: Romeo en Julia zullen zich er meer Romeo en Julia door voelen, dan wanneer ze, liggend op dat bed ‘decorstuk nr. 22 - rechts voor’ lezen.”