Meer over Opera
Wat is opera eigenlijk? En hoe maak je een opera? Op deze pagina vind je meer informatie over opera; een vorm van muziektheater waarin heel veel verschillende kunstvormen samen komen.
Concept en opera
Als een groot operahuis zoals De Nationale Opera, een bepaalde opera op de planken wil brengen, roept de leiding van het huis een zogenaamd ‘artistiek team’ bijeen.
Concept en opera
Als een groot operahuis zoals De Nationale Opera, een bepaalde opera op de planken wil brengen, roept de leiding van het huis een zogenaamd ‘artistiek team’ bijeen. Dat team bestaat onder meer uit een regisseur, een dirigent, een decorontwerper, een lichtontwerper en een kostuumontwerper. En als het gaat om een gloednieuwe opera, dan behoren natuurlijk ook de componist van de muziek en de schrijver van de tekst tot dat artistieke team.
De regisseur is degene die samen met de ontwerpers een plan (concept) gaat bedenken voor de uitvoering van de opera. Dat concept wordt vaak al meer dan een jaar voor de eerste uitvoering gepresenteerd aan het operahuis, zodat alle afdelingen voldoende tijd hebben om voorbereidingen te treffen.
Uit de tekst van een opera valt al wel op te maken waar en in welke tijd een verhaal zich afspeelt, hoe het verhaal verloopt en wie de belangrijkste personages zijn. Ook de muziek geeft al heel veel informatie: je hoort vaak al aan de muziek hoe de spanning wordt opgebouwd, hoe de personages zich tot elkaar verhouden of wat de sfeer is van een bepaalde scène. Verder is er vaak veel bekend over hoe een opera ooit tot stand gekomen is: waarom er voor een bepaald verhaal gekozen is en waarom de muziek op een specifieke manier is uitgewerkt.
Op basis van al die informatie bedenkt het team wat ze met de opera willen vertellen aan het publiek en hoe ze dat op het toneel willen uitwerken. Soms kiezen de makers ervoor om zo nauwkeurig mogelijk de tijd na te bootsen waarin het verhaal zich afspeelt, soms kiezen ze juist voor een heel andere tijd en plaats, of voor een vormgeving die helemaal niet realistisch is. Het toneel kan helemaal gevuld zijn met voorwerpen of juist helemaal kaal blijven. Over alles wordt nagedacht: de kleuren die gebruikt worden, de manier waarop het licht wordt ingezet, de voorwerpen (rekwisieten) die gebruikt worden op het toneel, de kostuums die de personages aanhebben, de manier waarop de muziek gespeeld en gezongen wordt, enzovoorts.
In dat denkproces neemt de dirigent de belangrijkste muzikale beslissingen en heeft de regisseur de leiding over alle theatrale besluiten. Zij of hij is er verantwoordelijk voor dat alle onderdelen van het concept bij elkaar passen en het algemene idee ondersteunen. De regisseur werkt tijdens de repetities ook met alle zangers, figuranten (extra spelers die meespelen maar geen zangrol hebben) en dansers. Zij of hij werkt aan hun toneelspel zorgt ervoor dat iedereen het concept begrijpt en weet wat de bedoeling is. Het hele proces vanaf het eerste idee tot en met de eerste uitvoering (de première) kan wel zo’n 3 jaar in beslag nemen, en soms nog veel langer!
Opera zingen, waarom eigenlijk?
Als je vraagt aan iemand: “wat is operazingen?” krijg je heel vaak geen antwoord, maar een geluid; hoog en hard.
Opera zingen, waarom eigenlijk?
Als je vraagt aan iemand: “wat is operazingen?” krijg je heel vaak geen antwoord, maar een geluid; hoog en hard. En inderdaad: in de opera worden de rollen in het verhaal vaak gezongen door zangers en zangeressen met een enorm stemgeluid en een groot ‘bereik’. Dat betekent dat ze heel hoog, maar ook heel laag kunnen zingen, en dat ze getraind zijn om veel volume te kunnen maken. Maar operazangers kunnen ook heel mooi zachtjes zingen.
De zangtechniek die in opera wordt gebruikt, is ontstaan in het verre verleden. Meer dan 400 jaar geleden begonnen verschillende schrijvers en componisten samen gezongen toneelvoorstellingen te maken, begeleid door meerdere instrumenten. Zo ontstond ‘opera’ als kunstvorm. Toen er gespeeld werd in steeds grotere theaters met steeds grotere orkesten ontstond daarmee vanzelf ook de noodzaak voor de zangers om hun tekst duidelijk en verstaanbaar boven het orkest uit te zingen. In een tijd waarin er nog geen microfoons bestonden, was er maar een manier om dat voor elkaar te krijgen: op een speciale manier te gaan zingen.
En dat is dus de reden waarom operazangers ook nu nog zo getraind zijn dat ze met hun stemmen zo veel kunnen; atletiek met de stembanden zou je het kunnen noemen. Wat bovendien opvalt aan operastemmen, is dat ze vaak heel ‘soepel’ zijn, en snelle ‘lijnen’ kunnen maken van heel veel verschillende noten achter elkaar. Alsof de stemmen bijna buitelen over de noten heen, en ondertussen prachtige melodieën maken. Deze techniek heet coloratuur en ontstond in de 19e eeuw toen componisten het fantastisch vonden om veel noten te schrijven voor zangers die goed coloraturen konden zingen. Bijna als een show: ‘Kijk eens wat ik kan!’ Het publiek genoot daar enorm van. Luister maar eens naar de beroemde zangeres Cecilia Bartoli. Zij kan als geen ander deze coloraturen zingen.
Een ander aspect van operazingen is adem. Operazangers hebben daar heel veel van! Hun zangopleiding bestaat voor bijna 80 procent uit ademtechniek. Hun stem verbinden zij met ‘ademsteun’; een techniek om je adem te beheersen en daarmee de tonen te ondersteunen die je zingt.
Een goed getrainde operazanger heeft een lange adem, grote longinhoud en kan daarmee tonen heel lang en heel gecontroleerd laten klinken. Luister maar eens naar het onderstaande fragment uit een opera van Richard Strauss. Je hoort 3 zangeressen die de ademtechniek perfect beheersen en je meeslepen in alle tonen en woorden die ze zingen.
Der Rosenkavalier - Final Trio
Operamaken: wie doet er mee?
Heel veel beroepen onder één dak. In opera wordt een verhaal verteld, gezongen, geacteerd en soms gedanst.
Hoe is opera ontstaan?
Het latijnse woord ‘opera’, dat oorspronkelijk ‘werk’ of ‘inspanning’ betekent, bestond allang toen het rond het jaar 1600 (dus al meer dan vierhonderd jaar geleden) in Italië gebruikt ging worden voor een heel specifiek soort werk, namelijk een nieuw soort muzikale voorstellingen.
Hoe is opera ontstaan?
Componisten en dichters in Italië waren gaan experimenteren met gezongen theatervoorstellingen die ze soms ‘opera in musica’ (‘muzikaal werk’) of kortweg ‘opera’ noemden.
De verhalen die in deze allereerste opera’s verteld werden, kwamen vooral uit de Griekse mythologie, de eeuwenoude verhalen waarin verteld werd over Griekse goden, helden, monsters en andere wezens. In de hogere kringen in Italië waren die verhalen heel geliefd. Men las en speelde er dan ook graag oude Griekse en Romeinse toneelstukken over mythische gebeurtenissen en op zeker moment gingen Italiaanse dichters zelf ook nieuwe toneelstukken schrijven op basis van de oude verhalen.
Ook Italiaanse componisten raakten geïnspireerd door die oude en nieuwe toneelstukken; ze zochten naar manieren om met melodieën en harmonie (samenklank van meerdere tonen) de zinnen te ondersteunden. En meer dan dat: muziek kan dingen uitdrukken die de tekst niet benoemt; ze kan als geen andere kunst zonder woorden stemmingen en emoties oproepen. De toevoeging van die emoties aan het woord, is misschien wel de kern van wat opera is. Geen wonder dat de combinatie zo’n succes werd. Al snel werden overal in Italië opera’s gemaakt en ook in steeds meer andere landen in Europa werden opera’s geschreven en opgevoerd.
En natuurlijk: door die verspreiding naar nieuwe plekken, nieuw publiek, nieuwe makers, ging de kunstvorm zich in steeds meer richtingen ontwikkelen. Op sommige plekken bepaalde de smaak van de burgers in de stad sterk wat er in de opera werd getoond, op andere plekken stond de opera meer in dienst van de vorst. Er ontstonden verschillende ‘genres’ (komische opera’s, ernstige opera’s); de begeleidende orkesten werden groter, er werden nieuwe manieren van zingen ontwikkeld en voor de verhalen werd al lang niet meer alleen uit de Griekse of Romeinse oudheid geput.
Begonnen als klein experiment in Italië, werd de opera in de loop van de eeuwen een invloedrijke kunstvorm. In Italië zijn sommige operamelodieën zo bekend dat ze bijvoorbeeld door een vol voetbalstadion kunnen worden meegezongen. In Oostenrijk wordt er nog steeds gedanst op walsmuziek van operacomponist Johann Strauss, en je hebt zelf waarschijnlijk al heel veel operafragmenten gehoord in bijvoorbeeld films of reclames, zonder dat je zelf misschien wist waar de muziek vandaan komt. Opera is van alle tijden en opera is voor iedereen. Luister maar eens naar de volgende fragmenten:
Habanera Carmen
Zigeunerkoor Trovatore
Va Pensiero
Stukje koningin van de nacht
Ook in onze tijd worden nog steeds nieuwe opera’s geschreven, door componisten uit bijna alle landen. De uitdaging om een opera te schrijven is erg groot. Een componist moet het verhaal goed kennen maar ook precies weten wat hij of zij kan schrijven voor de stemmen, en alle instrumenten in het orkest. Dat vraagt een lange studie en veel kennis over instrumenten.
Het operatheater
Lang niet alle theaters zijn geschikt om opera’s in op te voeren. Het theater van Nationale Opera & Ballet behoort tot de grootste theaters van de wereld, en is speciaal gemaakt voor het opvoeren van grote opera’s en balletten.
Het operatheater
Lang niet alle theaters zijn geschikt om opera’s in op te voeren. Het theater van Nationale Opera & Ballet behoort tot de grootste theaters van de wereld, en is speciaal gemaakt voor het opvoeren van grote opera’s en balletten. In andere theaters in Nederland wordt ook opera opgevoerd, maar altijd op (iets) kleinere schaal. Toch zijn de basisvoorwaarden voor een operatheater altijd dezelfde.
Wat is er nodig om een opera uit te voeren?
- De mogelijkheid om de begeleidende muzikanten (van klein ensemble tot groot orkest) hun werk te laten doen terwijl alle zangers (koor en solisten) op het podium het verhaal verbeelden. Vaak wordt daarvoor gebruikgemaakt van een ’orkestbak’ een ruimte deels onder het podium waar het orkest kan zitten. Hoe groter het theater, hoe meer ruimte er is voor muzikanten (en dus een groot orkest en groot koor). De bezetting (hoeveel en welke mensen doen er mee) wordt dan aangepast aan de mogelijkheden van het theater, maar sommige opera’s kunnen alleen in een groot theater worden uitgevoerd.
- Er is mogelijkheid om het toneel te belichten zodat er een sfeer ontstaat die past bij het verhaal, en mee verandert met het verhaal.
- De akoestiek van de zaal is geschikt voor opera. Dat betekent dat de muziek luid genoeg moet klinken, met precies genoeg galm (minder galm dan in een kerk, maar meer dan in bijvoorbeeld een bioscoopzaal). Met de juiste akoestiek kun je in het publiek alle zangers goed horen en de kracht van de muziek helemaal ondergaan.
- Alle medewerkenden hebben de mogelijkheid om zich om te kleden. Orkestmusici spelen heel vaak in zwarte kleding zodat ze de aandacht niet afleiden van de mensen op het podium. De zangers (koor en solisten) hebben juist vaak opvallende kostuums aan en worden gegrimeerd (geschminkt).
Bij De Nationale Opera maken we de grootste operaproducties die je maar kunt bedenken. Een artistiek team (zie concept) krijgt alle ruimte om een idee te ontwikkelen, en zo ontstaan er heel bijzondere situaties en beelden op het toneel. Een paar voorbeelden:
- Een zwembad in de orkestbak, als uitbeelding van een Chinese vijver in een voorstelling over Chinese sprookjes (De nachtegaal en andere fabels, 2012);
- Een complete, reusachtig hoge vuilnisbelt bij de opvoering van het sprookje van Hans en Grietje als opera (Hänsel und Gretel, 2015);
- Echte dieren op het toneel: een speciaal getraind paard bijvoorbeeld, of een hond (in de voorstelling Hondenhartje, 2017);
- Een reusachtige kopie van een antiek schilderij, dat vervolgens ook met echte mensen in exacte kopieen van de kostuums op het toneel werd nagebootst (in de opera Viaggio a Reims, 2015);
- Met de hand beschilderd enorme doeken met bloemen in prachtige kleuren (in de opera La Traviata, 2009);
- Een gigantisch decor voor ‘Der Ring des Nibelungen’ van Richard Wagner, waarin het orkest ook een opvallende plek had; gemaakt van reusachtige houten balken, staal, bewegende onderdelen én vuur!
