Pride special: LGBTQIA+ in opera en ballet
Tekst: Laura Roling
Pride staat in het teken van zijn wie je bent en houden van wie je wilt. Maar hoe zit het met de kunstvormen opera en ballet? Het overgrote deel van het klassieke repertoire is immers afkomstig uit een periode waarin geen ruimte was voor de rijkdom aan seksuele oriëntaties en genderidentiteiten die onze wereld kent.
De zoektocht naar opera- en balletklassiekers waarin LGBTQIA+-verhalen verteld worden is op het eerste gezicht een vrij hopeloze. Het klassieke repertoire gaat uiteindelijk toch vooral over traditionele hetero-koppels.
Toch is dat ook weer niet het hele verhaal. Opera en ballet zijn immers kunstvormen die telkens weer opnieuw tot leven gebracht moeten worden. Anders dan bij schilderijen of beeldhouwwerken, is er bij opera en ballet steeds ruimte voor nieuwe visies en interpretaties. Sterker nog: dat is wat de kunstvormen levend houdt.
INTERPRETATIES VAN HET KLASSIEKE REPERTOIRE
Er zijn talloze voorbeelden te noemen van opera’s en balletten waarin regisseurs en choreografen ervoor gekozen hebben om in klassieke werken ruimte te maken voor andere perspectieven. Bij De Nationale Opera koos regisseur Stefan Herheim er bijvoorbeeld voor om in zijn productie van Pique Dame de worstelingen van componist Tsjaikovski met zijn seksuele geaardheid te verwerken.
En wie Het Zwanenmeer van Rudi van Dantzig bij Het Nationale Ballet ziet, kan zomaar eens het gevoel bekruipen dat er meer spanning is tussen prins Siegfried en zijn vriend, dan tussen hem en Odette/Odile. Radicaler is de versie die de Britse choreograaf Matthew Bourne elders van Het Zwanenmeer maakte, waarin de rollen van de zwanen door mannelijke dansers vertolkt worden, en het werk over de homoseksuele ontluiking van prins Siegfried gaat. Deze versie was een hit op het Londense West End en Broadway.
GENDER IN OPERA EN BALLET
Wat gender betreft is opera een geval apart. In het ijzeren repertoire zijn er volop broekenrollen te vinden, waarin vrouwelijke zangers (vaak mezzosopranen) rollen van mannelijke personages (vrijwel altijd jongemannen) zingen. Soms is dat omdat een rol oorspronkelijk voor een castraat geschreven is, een stemtype dat (gelukkig) niet meer bestaat, maar net zo vaak is het een bewuste keuze geweest bij de creatie.
Maar een bewuste keuze betekent niet automatisch dat gender daarmee een thema wordt in opera’s met broekenrollen. Van Mozarts Le nozze di Figaro kun je bijvoorbeeld niet stellen dat met het karakter van de hitsige puber Cherubino, gezongen door een mezzosopraan, genderidentiteit zijn intrede doet in de opera. Cherubino is vooral een jongeman die zich volgens een masculien stramien ontwikkelt. Dat de rol gezongen wordt door een vrouw, valt onder de noemer 'suspension of disbelief'.
Bij ballet zou iets als een broekenrol overigens ondenkbaar zijn. Er is geen kunstvorm die zo’n hiërarchische indeling heeft als ballet. Bij balletgezelschappen is het danserstableau nog altijd opgedeeld in verschillende rangen, en daarbinnen weer onderverdeeld in vrouwen en mannen. Ook is aan ballet een heel gendergebonden bewegingstaal gekoppeld. Vrouwen dansen op spitzen, mannen doen juist meer sprongen. en een pas de deux wordt gedanst door een man en een vrouw. Al zijn er steeds meer choreografen die deze opgelegde grenzen opzoeken en verleggen. Een pionier was Hans van Manen, die in 1965 met Metaforen een choreografie creëerde met een mannen- en een vrouwenduet. Juanjo Arqués richtte zich in zijn choreografie MANOEUVRE (2020) op de mannelijke kwetsbaarheid, om zo tot een completer en rijker beeld van mannelijkheid te komen. En choreograaf Peter Leung overstijgt in zijn (Pas de Deux) (2022) voor de Junior Company van Het Nationale Ballet genderspecifieke bewegingen. Het duet kan zowel door een man en een vrouw als door twee mannen of twee vrouwen worden uitgevoerd.
LGBTIQA+ IN OPERA EN BALLET
In het klassieke repertoire is dan wel weinig LGBTQIA+-thematiek te ontdekken, maar in de loop van de twintigste eeuw was het dan toch zover. In de opera duikt het eerste queer personage op in 1937, in Alban Bergs Lulu. Gräfin Geschwitz is, net als de verschillende mannelijke karakters in de opera, hopeloos aangetrokken tot de titelheldin Lulu. Het feit dat ze lesbisch is, wordt overigens niet geproblematiseerd. Ze is het gewoon, en haar obsessieve liefde is misschien zelfs een stuk oprechter dan die van de mannen in de opera.
In de opera’s van de Britse componist Benjamin Britten (1913-1976) speelt homoseksualiteit, en met name het maatschappelijke taboe daarop, een grote rol. Zijn opera’s Billy Budd en Peter Grimes zijn daar sterke voorbeelden van.
In het ballet maakte Rudi van Dantzig in 1965 internationaal furore met zijn Monument voor een gestorven jongen, een psychodramatisch ballet over de geestelijke verwarring van een adolescent die met zijn homoseksuele gevoelens in het reine probeert te komen. Het ballet had een zodanig grote impact dat Rudolf Nureyev, de grootste internationale balletster van dat moment, Van Dantzig benaderde om het werk zelf te komen dansen bij Het Nationale Ballet.
Tegenwoordig worden er volop nieuwe opera’s en balletten gemaakt met LGBTIQA+-verhalen. Bij Het Nationale Ballet creëerde choreografe Wubkje Kuindersma in 2017 Two and Only, een intiem duet voor twee mannelijke dansers. En in Annabelle Lopez Ochoa’s verhalende ballet Frida (2020) stond de biseksuele Frida Kahlo centraal, die bovendien regelmatig aan ‘gender play’ deed.
Ook op operagebied worden steeds meer LGBTIQA+-verhalen verteld in nieuwe creaties. Zo ging van componist Charles Wuorinen in 2014 de opera Brokeback Mountain, gebaseerd op de gelijknamige film, in première in het Teatro Real in Madrid. Componist Ricky Ian Gordon maakte in datzelfde jaar de opera 27, over Gertrude Stein en haar partner Alice B. Toklas. En dat zijn nog maar twee voorbeelden.
Een mijlpaal op het gebied van genderdiversiteit was de wereldpremière van I have missed you forever in 2022 bij De Nationale Opera. Deze nieuwe opera werd gemaakt door een collectief van overwegend queer artiesten en performers. Een rode lijn in het werk was het queer-perspectief: onderdrukte, vergeten en buiten de normen vallende stemmen werden aan het woord gelaten.
Wat de toekomst brengt voor opera en ballet op het vlak van LGBTIQA+? Wellicht een sterkere aanwezigheid van veel meer verschillende genderidentiteiten op het podium en in de artistieke teams. Ze zijn er namelijk wel, zowel op het vlak van opera als ballet.
Dit artikel is met zorg geschreven, maar het is verre van volledig. Het is goed mogelijk dat er belangrijke werken of zaken over het hoofd gezien zijn. Heb je aanvullingen of wil je reageren? Doe dat hier.
