Hans van Manen-tijdlijn

In juni 1950 wordt op de Dam het Damstad Festival gehouden, ter gelegenheid van het vijfhonderdjarig bestaan van de Kalverstraat. Van Manen wordt er door Herman Michels heen gestuurd om de kap en grime van zangers en acteurs te verzorgen. Ook het in 1948 opgerichte Ballet Recital, onder leiding van Sonia Gaskell, treedt er op. In de twee balletten die het gezelschap uitvoert, ziet Van Manen onder anderen zijn vroegere schoolgenootje Carla Lipp, en ook Louki van Oven en Maria Huisman, twee danseressen die hij eerder al in de Stadsschouwburg heeft ontmoet. Van Manen is op slag betoverd, vooral door het optreden van de zeer getalenteerde Jaap Flier, die met Marianne Boedijn (later bekend als Hilarides) een duet danst.

Jaap Flier is op zijn beurt onder de indruk van de vele pirouetten die de achttienjarige Van Manen na het optreden van Ballet Recital op de Dam draait en regelt voor hem een introductie bij Sonia Gaskell. Van Manen heeft op dat moment nog nauwelijks enige ballettechniek, maar toch geeft Gaskell hem toestemming om haar lessen voor professionele dansers te volgen in haar studio aan de Zomerdijkstraat 26 in de Amsterdamse Rivierenbuurt. Waarschijnlijk deels vanwege een gebrek aan jongens, maar ongetwijfeld ook omdat ze een talent bij hem herkent. Van Manen volgt vanaf dat moment niet alleen de lessen, maar blijft vaak tot 's avonds laat in Gaskells studio om de repetities van Ballet Recital gade te slaan. Hij moet daarom zijn baan bij Herman Michels opzeggen, maar deze is zo genereus om hem toe te staan voortaan nog maar één avond per week voor hem te werken met volledig behoud van zijn salaris.

Na een paar maanden geeft Gaskell Van Manen kleine rollen in producties van Ballet Recital, eerst een aantal mimerollen, daarna ook enkele dansrollen. Zelf zegt hij later over die beginperiode: “Ik was geen beeldschone danser maar wel een goede. Ik kon heel goed draaien; dat heb je of dat heb je niet en bij de meeste dansers zit dat er van nature niet in.” Lang duurt de samenwerking met Gaskell echter niet: in de zomer van 1951 wordt Van Manen door haar op het matje geroepen, officieel vanwege zijn niet-serieuze houding en gebrek aan talent, maar in werkelijkheid waarschijnlijk vanwege zijn affaire met Jaap Flier, een van Gaskells favorieten, die zij - ook op romantisch vlak - aan danseres Marianne Hilarides hoopt te koppelen. De discussie loopt hoog op, waarna Van Manen besluit te vertrekken en nooit meer terug te keren in de studio aan de Zomerdijkstraat.

Na een auditie wordt Van Manen in het najaar van 1951, op negentienjarige leeftijd, aangenomen bij het Ballet van de Nederlandse Opera. Het gezelschap staat op dat moment nog onder leiding van de Nederlandse Darja Collin, maar kort daarop wordt zij vervangen door de uit Frankrijk afkomstige Françoise Adret. 

Adret betrekt Van Manen al snel bij de instudering van het Walpurgisnachtballet uit de opera Faust, geeft hem alle kansen om zich als danser verder te ontwikkelen, en blijkt met haar kennis en lef een belangrijke inspirator en leermeester voor hem te zijn. "Ze gaf nooit interpretaties van wat je moest voelen (..) Het was nooit iemand die een psychologische achtergrond gaf van wat je deed. Dat heb ik van haar geleerd."

In 1952 wordt ook de twee jaar jongere Carla Lipp - die net als Van Manen op de Prinsenschool zat - bij het Ballet van de Nederlandse Opera aangenomen en vanaf dat moment groeit er een hechte vriendschapsband tussen de twee. Bijna dagelijks gaan ze na de avondrepetities samen uit dansen en Lipp is dan ook jarenlang Van Manens belangrijkste 'swingmaatje'. Van Manen: "We vonden het heerlijk om met elkaar te dansen, op jazz, mambo’s en het hele verdere Zuid-Amerikaanse repertoire, en we konden dat ook búítengewoon goed.”

Begin jaren vijftig maakt Van Manen voor het eerst kennis met het werk van George Balanchine, wiens New York City Ballet in 1952 en 1955 optreedt in het Holland Festival. Het is liefde op het eerste gezicht. "Ik wist onmiddellijk: dít is andere koek! Wat mij het meest trof was dat alles zo duidelijk was (..) alles klopte gewoon als een bus. Tijdens die ene voorstelling heb ik meteen voor eeuwig begrepen dat hier een grote meester aan het werk was." Later zou Van Manen dan ook regelmatig verklaren dat Balanchine in de repetitiestudio altijd over zijn schouder meekijkt. “Omdat hij mij is voorgegaan in het in elk aspect van een ballet zo helder mogelijk zijn."

Naast diverse Balanchine-balletten ziet Van Manen in de jaren vijftig ook werken van twee andere belangrijke boegbeelden van de Amerikaanse dans: Jerome Robbins en Martha Graham. Het zijn invloeden die hij gretig absorbeert, en elementen uit hun werk zullen in de jaren daarna ook - op heel eigen wijze - hun weg vinden in Van Manens choreografische taal. 

In 1954 beleeft Van Manen zijn eerste buitenlandse succes als danser. Tijdens een tournee van het Ballet van de Nederlandse Opera soleert hij in Françoise Adrets Terrain Vague in onder meer het Franse Aix-les-Bains en in Monte Carlo.

Het Ballet van de Nederlandse Opera mag blijven bestaan, maar wel in zeer afgeslankte vorm en artistiek leider Françoise Adret wordt ontslagen (in 1961 wordt de groep alsnog opgeheven). Adret vertrekt naar het gezelschap van Roland Petit in Parijs. Ook Van Manen - niet blij met alle veranderingen bij het gezelschap - besluit dat het tijd wordt om op te stappen. Hoewel zich dan al een sterk "ik móét naar het buitenland"-gevoel bij hem genesteld heeft, werkt hij begin 1959 eerst nog enkele maanden mee aan een nieuw cabaretprogramma van Wim Sonneveld, Rimram, samen met onder anderen Conny Stuart en Joop Doderer. 

Als vervanger van een zieke Albert Mol is Van Manen in het programma niet alleen als danser te zien, maar zingt en acteert hij ook. Hoewel Rimram maar gering succes heeft, zal Van Manen later regelmatig zeggen hoeveel hij van Sonneveld geleerd heeft, vooral qua begrip van dramatische logica en de samenhang in een scène. "Dat je als acteur de brand eerst moet zien, en dan past wijst en 'brand' roept." 

Begin maart 1959 doet Van Manen auditie bij Les Ballets de Paris van de gevierde Franse choreograaf Roland Petit, waar Françoise Adret op dat moment als balletmeester werkt. Hij moet het opnemen tegen 130 andere dansers en wordt in eerst instantie niet aangenomen. Enkele weken later wordt hij echter alsnog gebeld met het verzoek om vanaf medio juni mee te dansen in Cyrano de Bergerac, een groots opgezet balletspektakel dat Petit samen met modeontwerper Yves Saint Laurent heeft ontwikkeld. Van Manen zal na zijn debuut bij de groep ongeveer een jaar bij Les Ballets de Paris blijven, waar hij optreedt met grote sterren als de flamboyante Zizi Jeanmaire en Hollywood-ster Cyd Charisse en waar hij ook zijn eerste grote liefde en latere muze Gérard Lemaître leert kennen. 

Kort voor zijn vertrek naar Parijs wordt Van Manen gebeld door Carel Birnie, de voormalig zakelijk leider van Gaskells in 1954 opgerichte Nederlands Ballet. Samen met zestien rebellerende dansers van dit gezelschap én balletmeester Benjamin Harkarvy werkt Birnie - op dat moment nog in het diepste geheim - aan de vorming van een nieuw dansgezelschap: het Nederlands Dans Theater. Birnie vraagt Van Manen of hij zijn choreografieën Feestgericht en Pastorale d'éte - Intermezzo bij het gezelschap wil instuderen, en Van Manen is zo slim om, voordat hij akkoord gaat, als voorwaarde te stellen dat hij dan ook een nieuw werk voor de 'rebellengroep' wil maken. 

In krap een maand tijd studeert Van Manen beide bestaande werken in de avonduren in (want overdag werken de dansers nog bij Gaskell) en creëert hij voor Jaap Flier en Marianne Hilarides (op dat moment de belangrijkste dansers van de groep) De maan in de trapeze. Ook moet hij, voor hij naar Parijs afreist, voor het AVRO-programma Divertissement voor zes nog drie korte televisieballetten maken. Het programma krijgt veel aandacht in de kranten, vooral de door Van Manen gechoreografeerde Mambo wordt lovend besproken.