Hans van Manen-tijdlijn

Van alle meer dan 150 werken die Van Manen op zijn naam heeft staan, is er eigenlijk maar één ooit echt geflopt: Einlage, uit 1980. Van Manen maakt het ballet aanvankelijk als een intermezzo voor Johann Strauss' Die Fledermaus, bij De Nationale Opera. Omdat collega-choreograaf Toer van Schayk niet lang daarna een balletopdracht teruggeeft, wordt Van Manen gevraagd om zijn operachoreografie uit te breiden tot een zelfstandig ballet, en daarvoor krijgt hij welgeteld zes dagen. Zelf rekent Van Manen daardoor al op matige kritieken, maar die blijken misprijzend en in één geval zelfs vernietigend te zijn. Tot zijn eigen spijt verkoopt Van Manen de recensent in kwestie - die Einlage een "aanfluiting" noemt - een klap, maar die doet daar niet moeilijk over en kort daarop gaan de twee samen uit eten om de lucht te klaren. 

In 1981 revancheert Van Manen zich met een meesterwerk: ter gelegenheid van het twintigjarig jubileum van Het Nationale Ballet creëert hij Sarcasmen, een van zijn tot op de dag van vandaag meest bejubelde 'balletten voor twee'. Met een pianist als derde, belangrijke schakel spelen dansers Rachel Beaujean en Clint Farha in de choreografie een uitdagend spel van aantrekken en afstoten op Cinq Sarcasmes van Sergej Prokofjev. Niet alleen is het duet een triomf voor eerste solist Clint Farha, het vestigt ook in één klap de naam van Beaujean als nieuwe muze van de meesterchoreograaf. De twee dansen de choreografie honderden keren, en daarbij is Van Manen steeds heel specifiek in hoe hij het duet uitgevoerd wil zien. Beaujean: “Ik herinner me dat we het in Carré deden en dat ik me, door alle complimenten na afloop, enorm populair voelde. Maar de volgende dag zei Hans: we moeten het weer repeteren. Hij vond het ‘over the top’.” Farha: “Het is een dunne lijn waarop we balanceerden. Sarcasmen moet provoceren, treiterig zijn, maar ook klasse hebben, chic én erotisch zijn.”

Sarcasmen is - als Pianovariaties II - onderdeel van een serie van vijf choreografieën - Pianovariaties I tot en met V - die Van Manen tussen 1980 en 1984 creëert, en waarmee hij in deze jaren grote successen viert in Theater Carré. Naast Sarcasmen blijkt ook het derde deel, Trois gnossiennes op muziek van Erik Satie, een tijdloze choreografie, die sinds de première in 1982 door talloze sterdansers in binnen- en buitenland is uitgevoerd. Na de vileine spot van Sarcasmen lijken de seksen in Trois gnossiennes een voorlopige wapenstilstand te hebben bereikt. Is er in het begin nog sprake van onderhuidse spanning tussen de man en vrouw, geleidelijk verandert de sfeer in een van overgave en harmonie. Bij een reprise in 2012 schrijft de Britse krant Financial Times: "New York may have had Balanchine, London Ashton and MacMillan, but since the 1950s, Amsterdam has cultivated its own, more discreet neoclassical master: Hans van Manen (..) Trois gnossiennes is a masterpiece, serene on the surface yet ripe with slow-burning tension."

In 1983 maakt Van Manen twee kleine-zaalproducties. Voor het moderne-dansgezelschap Stichting Dansproductie creëert hij het succesvolle Portrait, voor danseres Pauline Daniëls (dat daarna ook onderdeel wordt van zijn serie Pianovariaties). In de choreografie worden delen van haar gespierde, traag bewegende lichaam beschenen door een (door Henk van Dijk bediende) lichtspot. Het werk lijkt een duidelijke relatie te hebben met Van Manens tweede liefde in deze periode: de fotografie. Van Manen-biograaf Eva van Schaik schrijft later: "Portrait is niet alleen een portret van Daniëls, maar evenzeer een zelfportret van Van Manen."

In hetzelfde jaar creëert Van Manen ook In and Out, op songs van Laurie Anderson en Nina Hagen, voor het Holland Festival-programma van Het Nationale Ballet in het Amsterdamse Theater Bellevue. Een belangrijke inspiratiebron voor de geraffineerd humoristische choreografie, waarin de twaalf dansers voortdurend in en uit drie kasten kruipen, is de vraag: 'Hoeveel mensen passen er in een telefooncel?' Bij een uitvoering door het Spaanse Ballet Víctor Ullate, in 1998, schrijft The New York Times: "Amid the kinetic jokes for dancers squeezed into the equivalent of telephone booths, there are some well-armed barbs about human behavior."

Voor het Stuttgarter Ballett creëert Van Manen in 1985 Corps, op het Vioolconcert van Alban Berg, met sterballerina en artistiek leider Marcia Haydée in een van de drie vrouwelijke hoofdrollen. Over deze drie vrouwen zegt Haydée in een later interview: “Ze kunnen naar mijn idee zowel staan voor de verschillende fasen in het leven van een vrouw, als drie afzonderlijke vrouwen zijn.” En, zegt ze, hetzelfde geldt voor het mannenensemble in de choreografie: “De twaalf dansers zouden álle mannen die in het leven van een vrouw passeren kunnen verbeelden, maar ze zouden met elkaar ook één man kunnen vertegenwoordigen. Dat is ook het mooie van het werk van Hans: hij laat dit soort dingen over aan de verbeelding van het publiek.” 

Wanneer Haydée in 2007, ruim twintig jaar na de première, terugkijkt op de choreografie, zegt ze: “Corps was een groot geschenk. Vooral ook omdat Hans mij gebruikte zoals ik op dat moment was en in het leven stond. Ik weet niet of hij dat opzettelijk deed, maar ik kon gewoon mezelf zijn, ik hoefde geen rol te spelen.”

Twee maanden na de première in Stuttgart wordt Corps toegevoegd aan het Nationale Ballet-repertoire en bij die gelegenheid unaniem lovend ontvangen. Zo schrijft Het Parool, onder de kop "Corps, een meesterlijk ballet": "Het is een wonder, hoe Van Manen zich in zijn werk van tijd tot tijd ingrijpend vernieuwt, maar ook onmiddellijk herkenbaar blijft."

Op 23 september 1986 opent Het Muziektheater Amsterdam (nu: Nationale Opera & Ballet) zijn deuren met een gezamenlijke, officiële openingsvoorstelling van Het Nationale Ballet en De Nationale Opera. Voor de eigen openingsproductie van Het Nationale Ballet, die twee dagen later in première gaat, creëert Van Manen Opening. In de overwegend lovende recensies wordt vooral ook ingezoomd op de wijze waarop Van Manen optimaal gebruik maakt van de veel grotere ruimte die het Muziektheater-toneel biedt, waarbij hij op een speelse manier ook laat zien hoe beperkt de eerdere ruimte in de Stadsschouwburg was. De Volkskrant: "Aan het eind van het eerste deel worden de muren uit elkaar getrokken. Deze verandering heeft een verrassend en zelfs schokkend visueel effect tot gevolg, alsof een grote kamer opeens in een plein verandert. Het laatste is zo reusachtig, dat je er pleinvrees van kunt krijgen."

Op 18 mei en 12 juni 1987 werkt Het Nationale Ballet mee aan Amsterdam Culturele Hoofdstad van Europa. Bij de openingsmanifestatie op eerstgenoemde datum is Van Manens iconische videoballet Live te zien in zowel Theater Carré (live) - bijgewoond door onder meer toenmalig Koningin Beatrix, Prins Claus en de ministers van Cultuur uit diverse Europese landen - als in Het Muziektheater (op videoscherm). Bij de tweede gelegenheid beleeft Hans van Manens Symphonieën der Nederlanden zijn wereldpremière, op de gelijknamige muziek van Louis Andriessen. Geïnspireerd door de swingende, jazzy compositie,  geschreven voor twee fanfareorkesten, laat Van Manen 24 dansers - als een Amerikaanse marching band - heldere, geometrische patronen lopen, waarbij het ensemble zich steeds in kleinere deelformaties opsplitst die in, uit en door elkaar schuiven. "Degelijk, streng en strak maken zij taptoe-achtige patronen, waarin prachtige optische effecten ontstaan", aldus dagblad Trouw.

Wanneer Nederlands Dans Theater in 1989 dertig jaar bestaat, wordt Van Manen door artistiek leider Jiří Kylián gevraagd om ‘een echte verjaardagstaart’ voor de jubileumviering te maken. Van Manen ziet het meteen helemaal zitten, maar in plaats van zoete, roze patisserie te serveren, bereidt hij een luchtig, zwart baksel, geparfumeerd met een laagje sarcasme en overgoten met champagne. In zijn uit vijf 'lagen' bestaande feesttaart schetst hij een beeld van ‘een chic feest, bezocht door chique mensen die al gauw niet meer zo chic blijken te zijn’. Na de première wordt Black Cake nogal minzaam als 'een gelegenheidsballet' ontvangen, maar nog geen jaar later geven de critici hun beoordelingsfout toe en schrijven, alsnog, dat het ballet "veel méér dan een eenmalige, smakelijke danstaart is". De choreografie wordt sindsdien overal ter wereld uitgevoerd, en steeds weer met daverend succes.