Hans van Manen-tijdlijn

De jaren negentig zijn voor Van Manen buitengewoon productieve jaren: hij creëert bij Nederlands Dans Theater het ene na het andere meesterwerk. Met als eerste Visions Fugitives, waarin een glansrol is weggelegd voor twee belangrijke nieuwe Van Manen-muzen: de wonderschone, uiterst vrouwelijke Fiona Lummis en de imponerende, sensuele Jean Emile. 

Lummis zegt later over de choreografie: "Hans is in staat om een dynamiek en een drama te creëren door het eenvoudigweg samenbrengen van twee mensen op het toneel. Het drama komt voort uit de persoonlijkheid van die mensen én uit de muziek, en uit de wijze waarop Hans die twee aan elkaar koppelt (..) Je ‘hoort’ de choreografie terug in de muziek. De onderhuidse spanning van het ballet, het mysterie van de eerste pas de deux, de eigen dynamiek van elk van de drie koppels, de scène waarin wij, als voorbode voor wat komen gaat, in het donker door elkaar heen rennen – het klopt allemaal, alles is, wanneer je naar de muziek luistert, volstrekt logisch.” Al zorgt Van Manen natuurlijk, zegt ze, ook voor ‘net die verrassende twist’: “Alles lijkt gedurende het ballet ‘fine and dandy’, en dus komt het slot, waarbij Jean mij doodt, toch onverwacht – aanvankelijk zelfs voor mij."

Al in 1972 gebruikte Van Manen voor het eerst muziek van Johann Sebastian Bach (voor Opus Lemaître) en dat blijft hij gedurende zijn hele carrière regelmatig doen. Een van zijn mooiste en meest succesvolle Bach-balletten is zonder twijfel Fantasía, in 1993 gemaakt voor zes topdansers van Nederlands Dans Theater: Fiona Lummis, Sol León, Cora Kroese, Jean Emile, Paul Lightfoot en Jorma Elo. De titel wordt doelbewust met een accent op de ‘i’ geschreven, om, aldus Van Manen "elke verwarring met Disney’s Fantásia voor te zijn.” Volgens Jean Emile handelt het ballet ‘over dromen en vaarwel zeggen tegen dromen’. “Over gedag zeggen tegen iets waar je eigenlijk geen gedag tegen wilt zeggen. Maar”, benadrukt hij, “het ligt er bij Hans nooit dik bovenop. Hij kan twintig miljoen dingen zeggen met één simpele beweging.”

Na de première wordt regelmatig opgemerkt dat Fantasía zou refereren aan zijn precies twintig jaar eerder gemaakte ballet Adagio Hammerklavier. Eén recensent noemde het ballet zelfs "Adagio Hammerklavier Revisited", maar, zo zegt Van Manen: "Ik heb die verwijzing er natuurlijk bewust in gestopt. Ik hoorde Bachs muziek en dacht: goh, dat lijkt verdomd veel op Hammerklavier, dezelfde noten, hetzelfde ritme, dezelfde terughoudendheid. En ik vond het daarom búítengewoon leuk om mijzelf te citeren. In enkele kranten stond vervolgens: ‘Hij herhaalt zichzelf’. De domheid! Ik ben toch niet op mijn achterhoofd gevallen!"

Ter gelegenheid van het vijftigste sterfjaar van schilder Piet Mondriaan maakt Van Manen in 1994 voor het Holland Festival-programma van Nederlands Dans Theater Compositie. In een strak wit-grijs-zwart decor, met daarin twee vierkante tafels en per tafel vier sobere kubuskrukjes, laat hij acht dansers in fraai gespiegelde patronen een intrigerend spel van aantrekken en afstoten spelen. De toonaangevende Duitse danscriticus Jochen Schmidt bestempelde Van Manen ooit  als 'ein Mondrian der Balletbühne', en daarna werd die aanduiding - 'Mondriaan van de dans’ - ook in ons land gemeengoed. Zelf moet Van Manen echter weinig hebben van de vergelijking. "Er is weliswaar een aantal overeenkomsten: de helderheid, overzichtelijkheid, strakheid en het gedeelde uitgangspunt ‘less is more’. Maar mijn balletten zijn, in tegenstelling tot Mondriaans schilderijen, niet abstract. Immers: ze gaan altijd over mensen en over menselijke verhoudingen."

Hoeveel meesterwerken Van Manen in zijn tweede periode bij Nederlands Dans Theater ook maakt en hoeveel lof hij hiervoor ook krijgt, midden jaren negentig zijn er ook critici die vinden dat hij zichzelf te veel herhaalt. Een van hen bezigt daarbij zelfs de uitdrukking ‘déjà vu’, en die kritiek is niet aan dovemansoren gericht. Van Manen slaat in 1995 genadeloos terug met een subliem en virtuoos duet voor NDT 2, dat hij Déjà vu doopt en waarin hij de verschillende facetten van een langdurige liefdesrelatie als geen ander blootlegt. Of, in zijn eigen woorden: “Déjà vu gaat over twee mensen die zich constant tegen elkaar verzetten. Ze gaan elkaar weer eens behoorlijk te lijf.” 

Opzettelijk zet Van Manen het duet op Arvo Pärts Fratres, een dan al vaak door choreografen gebruikte en zelfs als ‘doodgedanst’ omschreven compositie. Maar Van Manen zou Van Manen niet zijn als hij aan de overbekende compositie niet een geheel nieuwe lading weet te geven, waarbij hij de twee dansers als het ware laat wedijveren met de partituur.

Na Déjà vu overtreft Van Manen zichzelf - zo mogelijk - met Kammerballett, gemaakt voor acht dansers van NDT 1, met een glansrol voor danseres Sol León, die zich inmiddels, naast Fiona Lummis, tot Van Manens nieuwe muze heeft ontwikkeld. In het Algemeen Dagblad schrijft dansrecensent Astrid van Leeuwen: "Als een toreador houdt de Spaanse Sol León de aandacht gevangen in het laatste deel van Kammerballett (..) Wat Van Manen hier laat zien, getuigt van zoveel eenvoud en is tegelijkertijd zo ontroerend dat je je afvraagt of de man ooit nog in staat zal zijn deze pracht te evenaren." En Van Manen-biograaf Sjeng Scheijen noteert bijna dertig jaar later: "In Kammerballett maakte Hans een solo met haar (Sol León - red.) die zo verpletterend is dat je zelfs na tien keer achter elkaar kijken niet weet hoe je moet gaan zitten. Het is de mooiste solo die Hans ooit maakte, en de mooiste solo die ooit op een Nederlands podium is gedanst."

Tussen 1991 en 2006 beschikt Nederlands Dans Theater niet alleen over een hoofdgezelschap en een gezelschap voor jonge dansers (NDT 1 en 2), maar ook over een gezelschap voor dansers boven de veertig jaar, het door Jiří Kylián geïnitieerde NDT 3. Van Manen maakt diverse werken voor het 'seniorenensemble', met als absolute uitschieter The Old Man and Me, begin 1996 gecreëerd voor dansers Sabine Kupferberg en Gérard Lemaître. “Iedereen die ooit verliefd is geweest, wordt door dit duet geraakt”, zei Lemaître over de choreografie, waarin Van Manen in nog geen twintig minuten een compleet beeld schetst van een relatie; zo niet van het leven. Na de branie en verleiding van de eerste delen ‘bevriezen’ de dansers in het laatste deel in fotoposes, als een weemoedige herinnering aan al het mooie dat is geweest. 

Criticus Eva van Schaik schrijft na de première in dagblad Trouw: "Als twee 'oudjes' kregen Kupferberg en Lemaître van hun evergreen, hun 'old man', wat zij vroegen, maar hij kreeg ook het achterste van hun tong. Met enkele black outs wordt het opgelegde scheiden aangekondigd. Dan zijn ze opgelost, maar hun aanwezigheid zal voorgoed in de leegte blijven hangen. Moge ook Reve dit ballet dat zoveel boeken overbodig maakt zien."

In januari 1997 creëert Van Manen "zes verrukkelijke minuten, die je van de eerste tot de laatste seconde ademloos ondergaat", zo schrijft het Algemeen Dagblad. Hij maakt de choreografie, Solo, voor drie dansers van NDT 2, omdat, zo verklaart hij destijds, Bachs Eerste Vioolpartita vanwege haar moordende tempo niet door één mens te dansen is. “Het was een van de meest opwindende creatieprocessen ooit”, aldus de oorspronkelijke cast van deze ‘solo voor drie’. “Hans (op dat moment inmiddels bijna 65 - red.) werkte telkens met een van ons en als die uitgeput de studio verliet, mocht de volgende komen”, zegt oud-NDT-danser Patrick Marin. “Zelf gíng hij maar door en deed daarbij, ondanks zijn leeftijd, alles voor. Draaien, springen, over de grond rollen. En… hij vond het zálig. Je zag gewoon dat hij in een soort creatietrance zat. Achteraf moet hij volledig stuk zijn geweest, maar hij liet dat nooit merken.”

Met zijn choreografie werpt Van Manen ook een nieuw licht op Bachs compositie. Oud-NDT-danser Václav Kunes: “Hans heeft, met Solo, een extra laag aan de muziek van Bach toegevoegd. Hij heeft zo veel details, nuances en overgangen die in de partituur verscholen zitten, zichtbaar gemaakt. Daarbij heeft hij ons doen inzien dat je de stops en stiltes in de muziek moet vinden, want alleen dan kun je de enorme snelheid van de compositie aan.” “Hans gebruikte Bach niet”, vult collegadanser Jo Kanamori aan, “hij vóélde Bach.”

Voor het eerst sinds zijn vertrek bij Het Nationale Ballet in 1987 maakt Van Manen weer een nieuw werk voor het gezelschap, dat sinds 1991 onder leiding staat van Canadees Wayne Eagling. In Three Pieces for HET, opgedragen aan voormalig muze Rachel Beaujean, onderzoekt Van Manen het principe van de anticlimax: doelbewust laat hij de choreografie beginnen met een groep dansers, waarna twee duetten volgen. Het eerste wervelend, nerveus-energiek, het tweede een verstild adagio dat gaandeweg in bewegingsdichtheid afneemt. In plaats van ‘in de eerste versnelling te beginnen en de motor langzaam op te voeren’, laat hij de twee dansers dus als het ware ‘van de vijfde naar de tweede versnelling terugschakelen'. Of, zoals hij zelf zegt: "Ik heb een breiwerk uitgetrokken in plaats van gebreid." Danseres Sofiane Sylve, die samen met Gaël Lambiotte de premièrevoorstelling voor haar rekening neemt, vat het effect daarvan later prozaïsch samen: "Na afloop ben je kapot."

Three Pieces for HET wordt bij de première op 14 juni 1997 met groot enthousiasme ontvangen. "De choreografie is een verfijnd gezet juweel, waarin edelsteen Sofiane Sylve glanzend tot haar recht komt", aldus NRC. Later zal Van Manen het eerste deel van het ballet schrappen, waarna de choreografie als Two Pieces for HET nog vaak zal terugkeren op het repertoire.