Dancing Dutch

Van Manen maakte Concertante voor acht junioren van Nederlands Dans Theater 2. Dat hij de dansers aan het begin van het ballet als het ware een voor een voorstelt, volgde, zegt Van Manen, logisch uit het langzame, prachtig gelijkmatige begindeel van de muziek. Aansluitend ontvouwt zich een choreografie van een tijdloze schoonheid waarin groepsdelen, trio’s en duetten op een steeds weer verrassende, maar tegelijkertijd toch volstrekt logische wijze in elkaar overgaan.

Menselijke relaties vormen het overkoepelende thema in alle Van Manen-balletten, en tussen die mensen is, aldus de meesterchoreograaf, áltijd wat aan de hand. In het geval van Concertante gaat het daarbij om wat bij thrillers als ‘suspense’ wordt aangeduid: er broeit iets, er borrelt iets, en je kunt er niet precies je vinger opleggen. Van Manen: “Hoeveel mensen ook van elkaar houden: je weet nooit wat die ander denkt. Je probeert rekening te houden met de ander, maar voor je het weet is het je wéér niet gelukt.”

Dat gegeven ligt ook aan de basis van de twee geladen duetten die Van Manen in Concertante verwerkte. Ingegeven door de muziek wist Van Manen meteen dat die twee totaal anders moesten worden. En toch: hoe verschillend ook – de eerste strak, afgemeten; de tweede behoorlijk agressief – “in beide zit iets wat verraadt dat de zekerheid er van beide kanten niet is”. Dat komt ook door de muziek, die weliswaar romantisch lijkt, maar dat volgens hem niet is. “Niet dat de melodie exprés de verkeerde kant opgaat, maar er zit iets in waardoor het niet mogelijk is om überhaupt aan een happy end te denken.”

Tekst: Astrid van Leeuwen

Dat het er ooit van zou komen, stond al in de sterren, zegt Jiří Kylián gekscherend. “Jaren geleden danste Nederlands Dans Theater Wings of Wax in Het Muziektheater (nu Nationale Opera & Ballet). Ik keek toe vanuit de coulissen, net als enkele dansers van Het Nationale Ballet, en toen hoorde ik een van hen zeggen: ‘Eigenlijk zouden wij dit werk moeten dansen’.”

Nu is het dan zover, tot grote blijdschap van Kylián: “In mijn tijd als artistiek directeur van Nederlands Dans Theater kon dit niet. Het was, vond ik, belangrijk dat de twee grootste gezelschappen van Nederland hun eigen identiteit hadden. Maar nu Nederlands Dans Theater onder Emily Molnar een nieuwe koers vaart, valt dat bezwaar weg. Wie weet is Wings of Wax wel een eerste stap naar een intensievere samenwerking tussen Het Nationale Ballet en mij.”

Ontstijgen aan de dagelijkse monotonie

Kylián creëerde Wings of Wax in 1997 voor acht dansers van NDT 1, op een verrassende muziekcollage, variërend van barok tot Philip Glass, met een van Bachs Goldberg Variaties als indrukwekkend slotdeel. Vertrekpunt voor het ballet was het besef dat klassiek getrainde dansers voortdurend de zwaartekracht trotseren. “Ze springen en draaien, de mannen liften danseressen boven hun hoofd, de vrouwen balanceren op spitzen. Voor een leek wellicht onzinnig en iets wat buiten alle realiteit staat, maar voor de dansers – en voor wie hen bewondert – een manier om aan de dagelijkse monotonie te ontstijgen.”

In spirituele zin kun je, zegt Kylián, zelfs zeggen dat we allemaal constant in gevecht met de zwaartekracht zijn. “We proberen weg te blijven van de zware gedachten die ons naar beneden trekken. Alles wat boven, in de hemel is, associëren we met licht en positiviteit, alles wat onderaards is lijkt gerelateerd aan hel en verdoemenis. In feite is dat natuurlijk onzin, maar die eeuwige zoektocht naar het hogere, naar het licht zit nu eenmaal in ons ingebakken. En, zoals de Tsjechische filosoof, theoloog en pedagoog – en goede vriend van Rembrandt – Jan Amos Comenius het zo prachtig verwoordde: ‘Het licht wijkt nooit voor het donker, maar het donker wijkt altijd voor het licht’.”

Betoverend spel van verschijnen en verdwijnen

Maar wat als je dat idee van hemel en hel, van licht en duisternis nu eens omkeert? Die vraag bracht Kylián op het idee voor het prachtige decorbeeld van een op zijn kop hangende boom (gerealiseerd in samenwerking met ontwerper Michael Simon), waaronder of waarboven – afhankelijk van hoe je het bekijkt – de dansers in een betoverend spel van verschijnen en verdwijnen als het ware rondvliegen. “Want wat is boven en wat is onder? Het zijn”, zegt Kylián, “de wortels van de boom die het werk doen. Zonder wortels groeien er geen takken, blaadjes en bloesem. Het binnenste, dat wat je níét ziet, is in feite dus belangrijker dan wat je wel ziet, ofwel: in donkerheid schuilt misschien wel de grootste schoonheid.”

Ook hierin ziet Kylián een relatie met het dansersvak: “Als danser moet je in staat zijn om je binnenste, met al zijn donkerte, op het toneel te tonen; anders heeft dat wat je doet geen zin. In die zin is een danser in feite een gevangene van zijn eigen lichaam, met een sterke wil om uit te breken en zichzelf als een ‘kunstwerk’ tentoon te stellen.”

Icarus’ wassen vleugels

Met de titel van zijn choreografie, Wings of Wax, verwijst Kylián naar de beroemde mythe van Icarus, die met zijn vader Daedalus gevangen zit in het beruchte ‘Laborintus’. Om te ontsnappen bouwt Daedalus op een houten raamwerk grote vleugels van vogelveren, die hij vastzet met bijenwas. Hij waarschuwt Icarus om niet te dicht bij de zon te komen, maar in zijn enthousiasme wordt Icarus roekeloos en vliegt te hoog, waardoor de was smelt en hij in zee stort. “Een metafoor”, volgens Kylián, “voor de grenzeloze ambitie van de mens, die steeds maar nóg hoger wil reiken, nóg meer wil bereiken.”

Ook Pieter Bruegel de Oude liet zich door deze Griekse mythe inspireren voor zijn schilderij Landschap met de val van Icarus, uit 1558. Kylián: “Wat ik zo prachtig en poëtisch aan dat werk vindt, is dat ook Bruegel alles omdraait. Vrijwel iedereen kent het onthutsende verhaal van Icarus, maar op Bruegels schilderij is het slechts een detail (je ziet nog net Icarus’ spartelende been uit het water steken – red.). Op de voorgrond zie je een boer die met zijn paard een stukje land aan het omploegen is. Alsof Bruegel zeggen wil: ‘Dat mijn gezin vandaag te eten heeft, is veel belangrijker dan die hele mythe’. Ofwel: ondanks al het lijden gaat het dagelijks leven gewoon door.”

Geen seconde te vroeg, maar ook geen tel te laat

In technisch opzicht zal Wings of Wax geen problemen opleveren voor de, aldus Kylián, ‘fantastische dansers’ van Het Nationale Ballet. “Wings of Wax is een van de choreografieën waarbij ik mij sterk op de klassieke ballettechniek heb gebaseerd, dus het is zeer toegankelijk voor hen. Maar let wel: uiteindelijk draait het natuurlijk niet om die gestrekte voet of om die hoge sprong. Het gaat erom dat de dansers bezitnemen van het stuk, dat ze er hun eigen persoonlijkheid in tot uitdrukking weten te brengen, waardoor je straks acht unieke individuen op het toneel ziet.” Tegelijkertijd vraagt het ballet om uiterste muzikaliteit. “Dat luistert heel nauw. Je mag geen seconde te vroeg zijn, maar ook geen tel te laat. Wel bíjna te laat, maar nét niet. Zoals bij jazzmuziek: exact in the groove.”

Een ander mens

Voor hemzelf is het opnieuw instuderen van Wings of Wax, zegt Kylián, net zo’n groot avontuur als voor de dansers. “Ook omdat Het Nationale Ballet een klassiek gezelschap is, met heel andere dansers dan Nederlands Dans Theater. Als choreograaf ontdek je je werk daardoor op een nieuwe manier. Je moet analyseren waarom je ooit bepaalde keuzes hebt gemaakt en dat is vaak ongelooflijk interessant. Daarbij: toen ik Wings of Wax creëerde was ik 50 jaar, nu ben ik 77. Ik was destijds een ander mens, en dus versta en zie ik mijn werk nu ook in een totaal ander licht.”

Tekst: Astrid van Leeuwen

In ANIMA ANIMUS gaat Dawson vanuit zijn heel eigen, hedendaagse interpretatie van de klassieke ballettechniek in op Carl Gustav Jungs idee van 'anima' (het onbewuste vrouwelijke aspect van de mannelijke psyche) en 'animus' (het onbewuste mannelijke aspect van de vrouwelijke psyche). Geïnspireerd door dit concept – dat in Dawsons ballet echter ook wordt doorbroken – worden de fluïde ruimten tussen extremen en tegengestelden verkend: tussen technische virtuositeit en lyrische poëzie, tussen menselijkheid en architectuur, tussen vorm en emotie. Op Ezio Bosso’s Vioolconcert nr. 1 – een muziekstuk dat op zijn beurt vol contrasten zit – laat Dawson de dansers over het toneel razen en laat daarbij zowel de eenheid van de groep als de kracht van het individu zien. Hij stuurt zijn dansers als het ware de lucht in, maar verwacht evengoed van hen dat ze gegrond blijven: terwijl ze zweven en glijden door de complexe bewegingen die hen zo onthecht als engelen laten lijken, moeten ze tegelijkertijd beschikken over een gewicht, vorm en substantie die verder rijken dan de lichte, verheven esthetiek van het klassieke ballet.

David Dawson: “Het maken van ANIMA ANIMUS werd voor mij een kans om terug te keren naar mijn eigen abstracte manier van werken, weg van het narratieve werk dat ik in de jaren daarvoor had gemaakt. Het werd een kans om opnieuw te kijken naar pure dans als doel op zich en te onderzoeken op welke manier ik de klassieke vorm vooruit zou kunnen brengen. In ANIMA ANIMUS kijken we naar het idee van tegenstelling; we kijken naar wat er tussen de extremen ligt en proberen te ontdekken hoeveel we kunnen delen, waar we hetzelfde kunnen zijn en waar verschillend.”

“Ezio Bosso's Vioolconcert nr. 1 of ‘Esoconcerto’ is een compositie die tegelijkertijd naar het verleden en de toekomst kijkt. Er zijn momenten waarop ik ernaar luister en me getroost voel door dat wat ik denk te weten, maar dan verrast de muziek me plotseling en wordt zij heel onconventioneel. Dat heeft me gestimuleerd om iets prachtigs te creëren, maar wel met een scherp randje. Het is een snelle en dynamische creatie geworden, op haar eigen manier heel grafisch en tegelijkertijd heel open – met een fysiek-emotionele virtuositeit die het tot een menselijk geheel maakt.”