Door generaties heen gev(l)ochten
Het laten vlechten van het haar is een rite de passage voor vele vrouwen van kleur. Zij zullen zich herinneren dat ze als kind urenlang op de grond zaten tussen de benen van hun moeder, grootmoeder of een andere geliefde, die hun krullende haren dan zorgvuldig met elkaar verweefde. Vlechten zijn echter meer dan enkel een haarstijl, waarbij drie lokken samen worden vervlochten. Het is iets dat individuen van kleur altijd met elkaar heeft verbonden, want zij zijn een integraal onderdeel van de zwarte cultuur in het verleden, het heden en de toekomst.
Tekst: Naomi Teekens
Het vlechten van het haar heeft een rijke geschiedenis die generaties en continenten overspant. In de vroegst bekende vormen van de haarstijl op het Afrikaanse continent werden de kapsels van generatie op generatie doorgegeven door de matriarch van een familie - van grootmoeder op moeder en van moeder op dochter. Zo was een specifieke haarstijl vanaf het vroegste begin nauw verbonden met de identiteit van een familie. Een unieke vlechtstijl zorgde er zo voor dat iedere volksstam zich kon onderscheiden, maar de specifiek gevlochten patronen hadden nog meer betekenis: zij zeiden ook iets over iemands leeftijd, religie en sociale positie in de samenleving. Daarnaast kwam er bij het weven van het haar in karakteristieke patronen ook een zekere vorm van kunstenaarschap en zelfexpressie kijken. Zo werden haren niet alleen gevlochten, maar eveneens voorzien van versieringen als kralen, schelpen en verse bloemen. De verscheidenheid en variatie die hierdoor ontstond accentueerde de eigenheid van een individu binnen een familie of volksstam.
Van rite de passage naar Middenpassage
De harmonieuze balans die was ontstaan tussen traditie en zelfexpressie kwam echter tot een eind met de intrede van de driehoekshandel op de Atlantische Oceaan. Toen de tot slaafgemaakten naar de vreemde oevers van ‘de Nieuwe Wereld’ werden vervoerd, werden zij niet alleen geroofd uit hun landen maar ook beroofd van hun tradities en rituelen. In een poging om hen van hun menselijkheid, waardigheid en cultuur te ontdoen, werd daarom iedere connectie tot hun thuisland van hen afgenomen. Niet alleen werden mannen afgezonderd van hun vrouwen en kinderen, maar ook de volksstammen werden bewust van elkaar gescheiden zodat zij niet met elkaar konden communiceren. Vele mensenhandelaren schoren daarbij de zorgvuldig gevlochten haren van tot slaafgemaakte vrouwen af. Zo werd hun identiteit moedwillig uitgewist en de koloniale wond met al zijn wreedheden toegebracht. Toch overleefden vele vrouwen de verschrikkingen van De Middenpassage en ondanks de moeilijke omstandigheden, bleef hun gevoel van trots voor hun voorouderlijke tradities onbeschadigd. In ‘de nieuwe wereld’ groeiden hun haren terug en veranderde de rijke traditie van het Afrikaanse continent met hen mee in zowel vorm als in betekenis. Er was op de plantages geen tijd meer om ingewikkelde haarstijlen te creëren, waardoor tot slaafgemaakte vrouwen hun haren in meer simplistische stijlen begonnen te dragen die makkelijker hanteerbaar waren. De vlechten kregen hierbij ook een belangrijke functie in de strijd voor vrijheid. Zo werden de specifieke patronen die vrouwen in hun haren vlochten ontwikkeld tot een complex en geheim taalsysteem voor tot slaafgemaakten om met elkaar te communiceren onder de neus van hun meesters. Het aantal vlechten verwees bijvoorbeeld naar de hoeveelheid aan wegen die de tot slaafgemaakten moesten bewandelen om aan de slavernij te ontsnappen of om iemand te kunnen ontmoeten die hun verder zou helpen op hun reis. De nieuwe patronen in hun gevlochten haren werden hiermee een cruciaal instrument in hun strijd en verzet alsook het symbool voor hun creativiteit en onvermoeibare veerkracht.
Verloren traditie
Na de afschaffing van de slavernij bleven negatieve opvattingen rondom de Afrikaanse traditie van het gevlochten haar bestaan. Vele zwarte vrouwen werden beschimpt, bespot en gediscrimineerd om de tradities van hun voorouders, waardoor zij hun vlechten verruilden voor chemisch rechtgetrokken lokken. Op deze manier probeerden zij zich te conformeren aan de westerse normen en schoonheidsidealen. Het was immers hun enige kans om gelijkwaardig behandeld te worden. Voor veel zwarte vrouwen is dit echter nog geen afgesloten geschiedenis, maar een dagelijkse realiteit. Vele vrouwen van kleur worden nog altijd geschoffeerd vanwege de textuur van hun haar of hun gevlochten haarstijlen.
Ode aan de zwarte cultuur
In de loop der jaren is de Afrikaanse traditie van het vlechten steeds meer een uiterlijke expressie van zelfacceptatie en zelfliefde geworden. Van praktische cornrows en bantu knots tot vakkundig vervaardigde kunstwerken als fulani braids en nubian twists; de gevlochten haarstijlen zijn tot op de dag van vandaag onlosmakelijk verbonden met de sociale, politieke en culturele zwarte identiteit. Zij zijn de kronen op de kruinen van de afstammelingen van de Afrikaanse diaspora en hiermee voor velen een ode aan een eeuwenoude traditie met een diepgewortelde betekenis. Want deze gevlochten haren symboliseren niet alleen de weerstand en de kracht van onbreekbare vrouwen van kleur, maar ook de ongetemde trots en liefde voor de zwarte cultuur.
Lees hier meer over Reclaiming Our Time, een voorstelling waarin de uiteenlopende verhalen worden verteld aan de hand van het vlechten van het haar.
