Jezelf uploaden: mogelijkheid of mythe?
Tekst: Jasmijn van Wijnen
Wat betekent het om mens te zijn? Wat zouden we winnen en wat zouden we verliezen als we onszelf zouden kunnen uploaden? Op 20 maart 2021 vond tijdens het Opera Forward Festival een gesprek plaats tussen internetpionier Marleen Stikker en regisseur en componist Michel van der Aa over zijn nieuwste opera Upload. Een weerslag van hun prikkelende gesprek over transhumanisme, de grenzen van de mens en het beschikkingsrecht over je eigen data.
Michel: Sinds mensenheugenis zijn wij al bezig met het verlengen van ons leven, door te ontsnappen aan de wilde dieren, door antibiotica, door gezonder te willen leven. Daarom denk ik dat wanneer het mogelijk zou zijn om eeuwig te leven als een digitale kopie van onszelf, er wel degelijk mensen zijn die dat zouden willen. Maar dat heeft natuurlijk ook veel gevolgen. In mijn opera moet bijvoorbeeld het biologische lichaam achtergelaten worden in het uploading-proces.
En er komen natuurlijk allerlei ethische dilemma’s bij kijken; als je een kopie kunt maken, kan er dan ook een kopie van die kopie gemaakt worden? De uploads staan opgeslagen in een blockchain (een systeem voor het opslaan van data in een keten van datablokken). Dat maakt ze kwetsbaar en zorgt er tegelijkertijd voor dat ze heel veel stroom en energie kosten. Dat zijn allemaal heel technische en futuristische kanten van het verhaal, maar wat me voornamelijk interesseert, is het menselijke perspectief; als je ouders als digitale versies in je leven kunnen blijven, dan neem je geen afscheid en kom je op ‘Wat maakt een mens een mens? Alleen het brein?’ een bepaalde manier ook niet verder in je ontwikkeling; we hebben het nu eenmaal nodig dat we op een bepaald moment afscheid nemen van de vorige generatie.
Marleen: De vraag rijst, en dat maakt de opera erg interessant, of je een mens überhaupt kan uploaden. Wat maakt een mens een mens? Alleen het brein? Of ook het lijfelijke? Zijn we eigenlijk niet veel meer biologische dan denkende wezens? Er zijn heel veel mensen die zich willen uploaden of invriezen om maar niet te hoeven verdwijnen. Wat ik interessant vind aan dat transhumane beeld is het soort entitlement dat daarbij komt kijken, het egocentrische idee van deze mensen dat ze recht hebben op een eeuwig leven. Het is eigenlijk verdomd fijn dat mensen op een gegeven moment gewoon doodgaan. Laten we alsjeblieft het geld dat in al die vrieskisten geïnvesteerd moet worden aan iets anders besteden, aan mensen die het in het leven al moeilijk hebben.
Speculatieve fictie
Michel: Ik ben bij het maken van Upload heel erg gaan fantaseren; hoe handig zou het zijn om een Einstein eeuwig digitaal om je heen te hebben om ingewikkelde zaken op te lossen? In het filmdeel van Upload zien we een personage dat een beurs heeft gekregen om zijn bewustzijn te uploaden; hij is een wetenschapper met kennis over het Holoceen. Ik heb heel erg de uithoeken opgezocht en de plekken waar het schuurt aangeraakt, zonder antwoorden of oordelen te geven. Ik kan me bijvoorbeeld voorstellen dat religieuze organisaties het helemaal niet fijn zouden vinden als er überhaupt geen dood meer is, en de mens niet meer naar de hemel of hel kan. Dat zijn van die interessante bijkomstigheden.
Marleen: Het grappige is dat transhumanisme zelf ook vrij religieus is. Het transhumanisme gaat heel ver weg van wat humanisme oorspronkelijk is, het gaat uit van een heel technocratisch mensbeeld waarbij het lichamelijke steeds ontkend wordt. Einstein ging naar de wc, maar daar willen we eigenlijk niet over nadenken. Het gaat uit van de idee dat het lichaam onrein is en dat de geest de hogere instantie is, dat die intelligentie bestaat ondanks het lichaam, in plaats van dankzij het lichaam.
TRANSHUMANISME
Het transhumanisme is een beweging waarbinnen men gelooft dat de mens zijn toekomstige evolutie kan en moet bijsturen met behulp van technologie. Voorbeelden hiervan zijn het uitbreiden van de fysieke en cognitieve vermogens, alsook het streven naar onsterfelijkheid.
Grens tussen leven en dood
Michel: In de opera ontwikkelen de uploads zich – net als levende mensen – nog door na het uploading-proces. Ook de maaginhoud wordt gescand voor data, en het lichamelijke bewustzijn wordt ook meegenomen. Maar het blijft natuurlijk totale fictie. Dit is mijn derde opera over de grens tussen leven en dood. Wat ik daar interessant aan vind, is dat de personages op zo’n punt kunnen terugkijken op hun leven en kunnen wegen wie ze zijn en wat ze doen. Dat vind ik een mooi vertrekpunt voor een opera, nog los van alle technologie, want dat zijn eigenlijk maar randverschijnselen.
Marleen: In de opera heeft de upload rechten. Maar ik vraag me steeds af: welk bedrijf en welk verdienmodel zit hierachter? En wat doen de aandeelhouders? Technologie bestaat nooit zonder eigenaar, en op die manier is er altijd sprake van manipulatie. Denk aan bijvoorbeeld Google of Facebook en andere techbedrijven die heel veel gegevens over ons verzamelen. Je zou je kunnen afvragen of alle data van ons die ergens opgeslagen is, ons gedrag, patronen die van ons bekend zijn, of wij dat zelf zijn? En leven die door na onze dood, terwijl wij er dan ook niks meer over te zeggen hebben? In zekere zin zijn wij dus allemaal de vader uit Upload. Deze opera stelt de vraag of een transhumanistische toekomst eigenlijk wel zo wenselijk is. Je krijgt een inkijk in de ongelukkige vader-dochterrelatie die in Upload wordt getoond. Als je dat meevoelt, dan word je naderhand ook minder enthousiast van de mogelijkheden van deze technologie. Wij zijn lichamelijke dieren, we zijn een lichaam en niet zozeer een geest. Als de coronacrisis ons iets heeft ons doen beseffen, is het hoe belangrijk het lijfelijke is.
De theaterversie van Upload is bij DNO te zien van 1-8 oktober. Kijk hier voor info & tickets.
