Regisseur Andriy Zholdak in gesprek met dramaturg Luc Joosten
“Wanneer het gaat over wat een kunstwerk in het algemeen – en Fidelio in het bijzonder – voor mij betekent, dan verwijs ik graag naar Francis Ford Coppola. Toen hem gevraagd werd waarover zijn Godfather-films gingen, verwees hij niet naar de voor de hand liggende onderwerpen als maffia, geweld of misdaad, maar zei hij: “De film gaat over familie”. Een onverwacht, maar treffend antwoord dat dit hele filmepos samenbrengt. Een centraal thema dat zich in verschillende lagen en vormen uit – soms letterlijk, maar vaak ook onderhuids. In die zin functioneert het thema als het ware als een magneet. Voor mij is die magneet in Fidelio ‘harmonie’.
Ik ben bij het werken aan deze regie bewust niet begonnen bij het libretto en de speelteksten, maar heb intens geluisterd naar de muziek en de stemmen. Beethovens muziek is groter dan de handelingen. Er klinkt een andere dimensie in door, iets dat de banaliteit van het burgerlijke theaterstuk of een louter politieke allegorie overstijgt. Een religieuze, metafysische dimensie. Het is muziek met een enorme associatieve kracht, die ik op me laat inwerken. Het contrast tussen licht en donker, het overwinnen van de duisternis door het terugbrengen van de harmonie en de schoonheid: dat zijn de grote krachten in de muziek van Fidelio. En die tracht ik te vatten en te verbeelden. Dat wil niet zeggen dat alles voortdurend in een gewichtige of plechtige toon verloopt – ik wil het evenwicht bewaren dat in het leven bestaat tussen ernst en plezier, tussen lichtheid en zwaarte. Die balans is voor mij ook in het intensieve werkproces van groot belang.
Fidelio speelt vandaag
“Ik maak een Fidelio voor vandaag. Toen Nabokov Lolita schreef was het boek een groot schandaal in Amerika – dat effect heeft het boek vandaag niet meer. Als ik een Lolita zou regisseren, dan moet ik op zoek gaan naar eenzelfde gevoel, naar dezelfde intentie, hetzelfde conflict en dezelfde catastrofe. Op dezelfde manier moet ik Fidelio naar onze tijd brengen. Toen ik voor het eerst naar het libretto keek en het simpele liefdesverhaal las, of de politieke intrige, en hoe de goede koning helpt alles weer in orde te brengen, viel me enerzijds de naïviteit op, en anderzijds hoe de onderliggende diepere boodschap verhuld werd door de concretisering van het verhaal en de handelingen. Daarom maak ik een abstracte interpretatie van de oorspronkelijke spreektekst en handeling.
Als je naar de toestand in de wereld van nu kijkt, met zijn oorlogen en onrecht, dan voel je dat de harmonie verstoord is. Dat is de sleutel voor wat ik vertel. Hoe ik dat doe is een ander verhaal. Maar de grote aantrekkingskracht blijft die gedachte van verstoorde harmonie. Natuurlijk gaat Fidelio ook over liefde, over Leonore, over de trouw aan haar echtgenoot en zijn bevrijding uit zijn politieke gevangenschap.
Uit een brief van Beethoven, 1822
Vrijheid, verder gaan, is in de kunstwereld net zoals in de gehele schepping het doel.
De harmonie is niet alleen iets dat in de wereld leeft, maar ook op het niveau van de kosmos en het menselijke, individuele leven. Als daar de harmonie verstoord is, grijpt men naar de wapens, bedriegt men zijn geliefde, gebruikt men geweld tegen kinderen…
Mijn enscenering begint daarom met een proloog: Leonore houdt een lezing op een wetenschappelijke conferentie waarin gesproken wordt over de invloed van duistere energie in de kosmos, en hoe deze energie de harmonie in de kosmos verstoort. Kort daarna wordt een keten van ongewone gebeurtenissen in gang gezet die de verhouding tussen de geliefden Leonore en Florestan zal verstoren.
Pizarro, de verpersoonlijking van het kwaad
“Ooit zag ik een interview met de Zweedse filmmaker Ingmar Bergman op leeftijd, die vertelt over zijn demonen en hoe deze zijn leven beheersen. Zo leven we allemaal met een reeks demonen, met verpersoonlijkingen van kwade krachten. Dat gegeven komt ook vaak terug in zijn films. Denk maar aan de beroemde schaakscène van de ridder en de dood in Het Zevende Zegel. Dat is een inspiratie voor mij.
Ik vertel het verhaal van Fidelio als een verhaal over mezelf. Hoe ik zelf geconfronteerd word met het kwaad in mij en daartegen moet vechten. Het kwaad bepaalt mee wie we zijn – het neemt verschillende vormen aan, steeds weer een ander kostuum, een andere taal, een ander geslacht. Uiteindelijk ontneemt het onze eigen zeggenschap. Als ik dit in mezelf herken, dan ga ik ervan uit dat dat ook bij anderen leeft. Ik geloof dat de harmonie en de liefde waarin de harmonie gerealiseerd wordt, het kwaad kunnen overwinnen.”
Dat is een gedachte die de grenzen van religies overstijgt; of je nu Katholiek bent of Boeddhist, het gaat om het geloof in harmonie en liefde.
Pizarro is degene die de harmonie en de liefde wil verstoren. Voor mij is hij niet iemand die buiten onszelf staat, maar een onderdeel uitmaakt van wie we zijn en hoe de wereld in elkaar zit. Dat laat ik hem ook zeggen in de voorstelling: “Beethoven is dood – ik neem het over en zal kwaad zaaien, de orde verstoren. Ik ben deel van iedereen, en iedereen is een deel van mij.” Hij voert Florestan weg van zijn geliefde Leonore en neemt hem – als een Mephisto – mee naar een Danteske wereld waarin angsten, verlangens, nachtmerries, dromen, het verleden, pijn en geweld aanwezig zijn. Eigenlijk geef ik hiermee aan hoe het lot van Florestan zich voltrokken heeft nog voor we hem, zoals in het originele stuk het geval is, in een kerker aantreffen. Ik toon als het ware de tocht naar de kerker als het resultaat van een ontvoeringstocht door de meester van het kwaad.
De duivel spreekt ook een eigen taal. Hij heeft de menselijke taal afgelegd en gekozen om zich in cijfers uit te drukken – de taal van machines, van robots, van een harteloze wereld. Hij dwingt wie in zijn macht is die taal over te nemen. Zo kan hij ook de afstand tussen de geliefden vergroten. De taal functioneert zo niet als communicatiemiddel, maar zorgt juist voor afscheiding.”
Leonore, c’est moi
“Op de vraag wie Leonore is, is er voor mij een eenvoudig antwoord, en daarvoor citeer ik Flaubert: “Madame Bovary, dat ben ik.” Leonore, dat ben ik. Pizarro is een soort Lucifer, de gevallen engel, hij is het kwaad dat het menselijke systeem wil vernietigen en hij vernietigt ook het kind in mij. Hij vernietigt de Waarheid die in het kind schuilgaat.
Maar Leonore is een krachtige vrouw. Zij gaat op zoek naar haar geliefde, vastbesloten de harmonie weer te herstellen. Ze probeert door de spiegel heen te breken waarlangs haar geliefde ontvoerd is. Ik moest daarbij onder andere denken aan Jean Cocteaus Orphée, en uiteraard aan die vreemde wereld van Alice, Through the Looking Glass. De verhalen over afdalen in de onderwereld, of afreizen naar een andere wereld, zijn talrijk in onze cultuur. Ook Leonore daalt af in de cirkels van de hel, gaat de weg richting duisternis om haar geliefde terug in de wereld van het licht te brengen. Daarin sta ik in mijn vertelling niet ver af van wat in de originele tekst als betekenis aanwezig is. De strijd tussen licht en donker. De zoektocht in de menselijke krochten van de ziel, het overwinnen van de angst…”
De verhoudingen zijn veranderd
“Het publiek van vandaag is erg slim. Daarom wil ik in mijn voorstellingen het publiek iets aanreiken dat verder gaat dan een illustratie. De wereld die ik op het toneel laat zien is bevolkt met beelden, figuren en bewegingen, die als symbolen werken en bij het publiek associaties oproepen. Ik put daarvoor uit de rijkdom van de mythologie, de schilderkunst, de films van bijvoorbeeld Tarkovsky, von Trier, Bergman, Cocteau, uit de wereld van de kunst, de literatuur, van het leven en van de dromen."
Wat me interesseert in het werk van andere theatermakers, is hoe een regisseur met een bijzondere stem een verhaal vertelt over bijvoorbeeld liefde of oorlog. Ik beschouw iedere voorstelling als een boek, een encyclopedie met vele lagen, dat op meerdere manieren kan worden gelezen: de een kijkt alleen naar het verhaal, of naar de schoonheid, een ander leest de diepere lagen. De kunstvorm opera draagt die veelheid van lagen automatisch al in zich.
We kunnen vandaag de dag geen opera meer maken zoals vroeger. Het is 2024, we zijn een kwart eeuw onderweg in de 21ste eeuw. Vaak zie je in de grote operahuizen nog hoe de esthetiek van minstens dertig jaar geleden gehanteerd wordt. Die voorstellingen zijn allemaal heel professioneel gemaakt, met mooie decors en indrukwekkend licht, maar de tijden zijn veranderd. We leven nu tussen de quantum en kunstmatige intelligentie – de verhoudingen zijn veranderd. Daarop moeten we ook een antwoord bieden in de kunst. Ik word hongerig naar wat ik niet ken – dat is voor mij kunst. En die honger is mijn vertrekpunt.”
Fidelio is van 5 t/m 29 juni 2024 te zien in Nationale Opera & Ballet
