Fidelio
Fidelio volgens Andriy Zholdak
Een Fidelio zoals je die niet eerder zag. In de versie van de Oekraïense regisseur Andriy Zholdak gaat Beethovens opera over een strijd tussen goede en kwade krachten. Daarbij gebruikt hij symbolen, videoprojecties en gesproken teksten. Om ervoor te zorgen dat bezoekers beter begrijpen wat ze op het toneel zullen zien, raden we aan om de informatiepagina te lezen.
Voorstellings-informatie
Voorstellings-informatie
In het kort
Fidelio in het kort: een blik op Beethovens enige opera en de interpretatie van Andriy Zholdak.
In het kort
Beethovens enige opera
Ondanks zijn positie als belangrijkste componist van de vroege romantiek, voltooide Beethoven in zijn leven slechts één opera: Fidelio. Het werk komt tot stand in een periode waarin Beethoven mentaal zwaar getekend is door de gevolgen van zijn toenemende doofheid en het daaruit volgende isolement. De ontstaansgeschiedenis van Fidelio omspant tien jaar, waarin Beethoven de opera tweemaal terugtrok en herschreef met hulp van verschillende librettisten. Het resultaat is een unicum in Beethovens oeuvre en een belangrijke pijler in het vroeg-romantische operarepertoire. Een werk dat niet alleen aansloot bij de tijdgeest van Beethoven, maar nog steeds relevant is.
Fidelio in uitvoering
Ruim 200 jaar na de eerste première is de opera een werk waar na Beethovens eigen bewerkingen nog steeds aan wordt gesleuteld. Het kent een rijke opvoeringsgeschiedenis met aanpassingen in de spreekteksten en wijzigingen in de muziek. Onder andere dirigenten als Otto Nicolai en Gustav Mahler of regisseurs als Gottfried Wagner en Johan Simons gaven hun eigen kijk op het werk en interpreteerden het op heel uiteenlopende manieren. Vaker vanuit een politiek oogpunt als bevrijdingsopera, omdat het oorspronkelijke verhaal zou teruggaan op waargebeurde feiten tijdens de Franse Revolutie, maar zeker niet uitsluitend.
‘Through the looking glass’ met Andriy Zholdak
Met Fidelio maakt de Oekraïense theaterregisseur Andriy Zholdak zijn debuut bij De Nationale Opera. In zijn regie concentreert Andriy Zholdak zich niet op het illustreren van het verhaal, maar neemt hij het publiek mee naar een surrealistische en associatieve wereld die door de muziek van Beethoven wordt opgeroepen. Wat Zholdak betreft treedt in deze opera de verstoring van de harmonie en liefde en het gevecht van goed tegen kwaad, in onszelf en in het universum, op de voorgrond. Fidelio draagt een boodschap uit van hoop op een harmonisch leven en een wereld bevrijd van het kwaad. Zholdak schreef daarvoor een nieuw scenario met een nieuwe tekst.
De wereld achter de spiegels
In Zholdaks interpretatie ontvoert Pizarro Florestan naar zijn wereld achter de spiegel. Leonore doet er alles aan om haar geliefde uit die duistere wereld te bevrijden en zo de harmonie te herstellen. Zholdaks theatertaal is sterk geïnspireerd door de wereld van de mythen, de grote symbolen van de mensheid, de kunst, en de films van grote cineasten als Tarkovsky, Von Trier en Bergman. Film speelt ook letterlijk een grote rol in zijn regie. Om zijn wonderlijke werelden tot leven te roepen, gaat Zholdak als een soort beeldend kunstenaar op het podium te werk, en is hij naast voor de regie, ook medeverantwoordelijk voor het decor-, kostuum- en lichtontwerp.
Fidelio - het verhaal van de voorstelling
Beethoven is dood. De kwade genius, Pizarro, heeft de macht overgenomen. Hij zal de harmonie in de kosmos verstoren. Ook de liefde tussen Leonore en Florestan moet worden verbroken. Hij roept daarvoor de hulp in van Rocco, Marzelline en Jaquino. Pizarro ontvoert Florestan naar zijn wereld, achter de spiegel. Leonore gaat op zoek naar haar geliefde en belandt in een duistere droomwereld. Zij moet zichzelf en Florestan bevrijden van het Kwaad en de orde herstellen.
Tijdlijn
Beethoven en zijn opera.
Tijdlijn
1770
Op 17 december 1770 wordt Ludwig van Beethoven geboren in Bonn. Hij groeit op in een muzikantenfamilie. Zijn grootvader met dezelfde naam was een musicus uit Mechelen die naar Bonn verhuisde en Kapellmeister werd aan het hof van Clemens August van Beieren. Zijn zoon Johan was zanger en gaf viool- en pianoles. Johan zou zijn zoon Ludwig zijn eerste muzieklessen geven.
1792
Ludwig van Beethoven verhuist op 21-jarige leeftijd naar Wenen om er te studeren bij Joseph Haydn. Naast zijn studie als componist wordt Beethoven in Wenen snel bekend als concertpianist, die naast zijn eigen werk ook andermans werk uitvoert, met name dat van Mozart. In de loop der jaren krijgt hij steeds meer bekendheid als componist.
1798
Op 19 februari gaat de opera Léonore, ou L’Amour conjugal in première in Parijs. Het werk van componist Pierre Gaveaux en librettist Jean-Nicolas Bouilly sluit aan bij een reeks bevrijdingsopera’s, die in Parijs in die tijd zeer populair waren. Het is een trend die later ook Wenen zal bereiken.
1803
In het voorjaar krijgt Beethoven van Emanuel Schikaneder, impresario van het Theater an der Wien, de opdracht om een opera te schrijven op een libretto van zijn hand met de titel Vestas Feuer. Als onderdeel van de vergoeding betrekt Beethoven een appartement in het theater. Beethoven kan zijn aandacht echter niet bij het libretto houden, en steekt zijn tijd dat jaar vooral in zijn Derde symfonie en de Waldsteinsonate. Aan het einde van het jaar heeft hij slechts tien minuten muziek van de opera gecomponeerd.
Winter 1803-1804
Beethoven ziet af van de verdere compositie van Vestas Feuer omdat het onderwerp hem niet meer aanspreekt. Hij ziet meer heil in de verhalen van de bevrijdingsopera. De Weense hofsecretaris, Joseph Sonnleithner, maakt een uitgebreide vertaling van het libretto van Bouilly’s Léonore, en op basis van deze versie begint Beethoven met componeren.
1804-1805
Beethoven en Sonnleithner zijn niet de enigen die aan de haal gaan met het werk van Gaveaux en Bouilly. In het jaar voor de première van Beethovens werk gaan twee Italiaanse versies van het stuk in première. In oktober 1804 gaat een versie van de Italiaanse componist Ferdinando Paer in première in Dresden, een werk waarvan Beethoven de partituur waarschijnlijk kende. In juni 1805 gaat een versie van Simon Mayr in première in Padua.
20 november 1805
De opera Fidelio gaat in première in het Theater an der Wien, een week na de Franse inval in Wenen door Napoleon. Veel van Beethovens aanhangers waren de stad vanwege de inval ontvlucht, en de zalen waren vooral gevuld met Franse officieren die niet veel voelden voor Duitse opera. Het stuk werd slechts drie keer uitgevoerd. Hoewel Beethoven de titel Leonore prefereerde, gaf het theater het stuk de titel Fidelio, om verwarring met andere zettingen van hetzelfde verhaal te voorkomen.
29 maart 1806
Een herwerkte versie van Fidelio wordt uitgevoerd, wederom in het Theater an der Wien. Met behulp van librettist Stephan von Breuning herziet Beethoven de volgorde van de verschillende nummers, schrapt passages en voegt nieuwe toe. Bovendien schrijft hij een nieuwe ouverture. De opera gaat van drie aktes naar twee, om meer aan te sluiten bij het originele libretto van Bouilly. Na twee uitvoeringen trekt Beethoven het werk terug, wellicht om een financiële kwestie met het theater.
1807
Voor een geplande uitvoering in Praag schrijft Beethoven een derde, nieuwe ouverture. Aangezien lang werd gedacht dat dit de originele ouverture uit 1805 was, kennen we deze nu als Leonore ouverture nr. 1. De originele ouverture uit 1805 staat bekend als Nr. 2 en die uit 1806 als Nr. 3. De geplande uitvoering in Praag heeft overigens nooit plaatsgevonden.
1810
Een pianoreductie van de versie uit 1806 wordt uitgegeven, de eerste openbare uitgave van het werk.
1814
Op verzoek van een aantal zangers van het Kärntnertortheater in Wenen wordt Fidelio geprogrammeerd. Voor deze uitvoering herziet Beethoven de partituur nogmaals, deze keer met hulp van dichter Georg Friedrich Treitschke, in maart en april van dat jaar. Deze keer gaat Beethoven rigoureuzer te werk. Passages die in 1806 werden verwijderd, worden weer toegevoegd en er wordt meer aangepast en herschreven.
23 mei 1814
De laatste versie van Fidelio gaat in première in het Kärntnertortheater. De nieuwe, vierde, ouverture die Beethoven voor deze versie schrijft, is dan echter nog niet klaar, waardoor deze pas bij de tweede voorstelling drie dagen later ten gehore wordt gebracht. Het werk wordt positief ontvangen. In het publiek zit de dan 17-jarige Franz Schubert, hij heeft zijn schoolboeken verkocht om een kaartje te bemachtigen.
21 november 1814
De eerste uitvoering van Fidelio buiten Wenen vindt plaats in Praag.
1822
Fidelio wordt nogmaals uitgevoerd in Wenen. Beethoven, die de voorstelling vanwege zijn doofheid niet zelf kan dirigeren, spreekt zijn ongenoegen uit over de zangeres die de rol van Leonore zingt, de dan 17-jarige Wilhelmine Schröder-Devrient. Haar optreden betekent echter de grote doorbraak van haar en van het stuk, en ze zal de rol later meermaals zingen in onder meer Parijs en Londen. Zij wordt later één van Wagners lievelingssopranen.
1824
Fidelio maakt een triomftocht door Europa. Op 13 november 1824 zou reeds de eerste uitvoering van de opera in Amsterdam hebben plaatsgevonden. Het werk gaat in 1829 in première in Kopenhagen, in 1832 in Londen en beleeft in 1839 zelfs al een première in New York. In de loop van de 19de eeuw wordt Fidelio een van de belangrijkste werken in het operarepertoire.
1826
De volledige partituur van de versie uit 1814 wordt uitgegeven onder de naam Fidelio met opusnummer 72. De twee vroegere versies dragen hetzelfde opusnummer, maar staan bekend als Leonore 1 en Leonore 2.
26 maart 1827
Beethoven overlijdt op 56-jarige leeftijd in Wenen. Vanwege zijn toenemende doofheid raakt hij vanaf de jaren 1810 steeds meer in zichzelf gekeerd en verliest hij het contact met de samenleving. Zijn uitvaartdienst in de Weense Dreifaltigkeitskirche trekt zo’n 10.000 bezoekers.
1945
In september 1945 is Fidelio in Berlijn de eerste opera die na de Tweede Wereldoorlog wordt uitgevoerd. De voorstelling werd geproduceerd door de Deutsche Oper Berlin, maar aangezien hun gebouw volledig was vernietigd tijdens de oorlog, vond de voorstelling plaats in het Theater des Westens, het enige onbeschadigde theater van Berlijn.
1946
Ook in Amsterdam is Fidelio in maart 1946 de eerste opera die na de Duitse bezetting in een volledige reeks voorstellingen te zien is. In december 1945 had het Gemeentelijk Theaterbedrijf Amsterdam, dat tijdens de bezetting was opgericht, al gepoogd een productie van Tosca op te zetten. Deze productie werd echter gestaakt vanwege het verzet tegen de vele zangers die ook voor de bezetter gewerkt hadden.
1986
Op 6 juni wordt in het dan nog te openen Muziektheater in Amsterdam, nu Nationale Opera & Ballet, een proefvoorstelling gehouden om het nieuwe theater te testen. Op het programma staat Fidelio, in regie van Harry Kupfer. De productie was de weken daarvoor uitgevoerd in de Amsterdamse Stadsschouwburg. Op de bok stond Edo de Waart, die leiding gaf aan het net opgerichte Nederlands Philharmonisch Orkest.
Fidelio - opera met een rijke opvoeringsgeschiedenis
Beethoven schreef slechts één opera. En die opera leek nooit af. Dat blijkt uit de inspanningen die de componist leverde om de opera na de wereldpremière nog verschillende keren te herzien. Ook de verdere opvoeringsgeschiedenis van het werk toont het beeld van een opera die aanzet geeft tot een creatieve omgang. Zowel de gesproken teksten als de muziek vormden het uitgangspunt van verscheidene nieuwe interpretaties.
Fidelio - opera met een rijke opvoeringsgeschiedenis
Op 20 november 1805 ging Beethovens eerste en enige opera in première in het Theater an der Wien in Wenen, onder muzikale leiding van de componist zelf. Een krap jaar later al, besloot Beethoven zijn partituur te herzien. Op 29 maart 1806 ging in hetzelfde theater, en wederom onder muzikale leiding van de componist zelf, de eerste gereviseerde versie van de opera in première. Onder meer de oorspronkelijke ouverture (die onder de titel Leonore ouverture nr. 2 bekendstaat) werd vervangen door de zogeheten Leonore ouverture nr. 3 (in C-groot). Maar Beethoven bleek nog steeds niet tevreden, en een tweede gereviseerde versie van Fidelio (Beethoven was inmiddels zelf deze titel ook gaan omarmen) ging op 23 mei 1814 in het Kärntnertortheater in Wenen in première. De nieuwe ouverture die voor deze versie werd geschreven, wordt de Fidelio-ouverture in E-groot genoemd. Na alle aanpassingen bleef een opera in twee bedrijven over in plaats van de drie bedrijven waarmee het werk aanvankelijk in première was gegaan.
Aanpassingen door dirigenten
Ook na Beethovens eigen bijschaafacties, werd er door dirigenten flink gesleuteld aan zijn Fidelio. Al snel werd bijvoorbeeld geprobeerd om de indrukwekkende Leonore ouverture nr. 3 opnieuw in te zetten. Otto Nicolai plaatste de ouverture vóór de tweede akte in Wenen in 1841, Karl Anschütz gebruikte haar als tussenmuziek vóór de finale van de tweede akte in 1849. Die laatste inlassing werd een traditie sinds Gustav Mahlers productie van Fidelio in 1904. Na zijn aanstelling als directeur van de Hofopera in Wenen had Mahler zich met zijn Fidelio in velen opzichten aan iets nieuws gewaagd: hij had de eerste akte in twee scènes verdeeld (de salon van de cipier en de binnenplaats van de gevangenis), Rocco’s ‘Goud-aria’ geschrapt en de derde Leonore-ouverture dus tussen de kerker- en de slotscène geplaatst.
Maar er werden ook andere bewerkingen geprobeerd: in Leningrad in 1928 werd de ouverture ingevoegd na het trompetsignaal terwijl de uitvoerenden hun kostuums uittrokken om het werk af te sluiten als een ‘plastische oratoriumcompositie’. Op die manier moest de afstand van het Sovjetvolk tot een koninklijk verordonneerde bevrijding tot uitdrukking worden gebracht. De ouverture werd zelfs als orkestraal naspel ná de finale gebruikt – bijvoorbeeld in de interpretatie van Gottfried Wagner (Bonn 1977) of in de productie van Joeri Ljoebimov (Stuttgart 1986), waarin in het zwart geklede vrouwen na de finale het toneel betraden en kaarsen aanstaken voor de gevangenen die teruggezonken waren in de kerkers, waarbij de derde Leonore-ouverture de voorstelling als het ware met een open vraag liet eindigen.
Ensceneringen
De uitvoeringen van Fidelio hebben door zijn uitvoeringsgeschiedenis heen heel uiteenlopende gedaantes aangenomen. Niet alleen op het muzikale vlak, middels aanpassingen aan de partituur, maar ook op ensceneringsniveau werd er veel geëxperimenteerd met het werk. Fidelio heeft zich als het ware als een kameleon aangepast aan de verschillende contexten waarbinnen het werd uitgevoerd. Zo ontkwam in de jaren twintig van de vorige eeuw ook Beethovens Fidelio niet aan de experimentele vrijheid die hoogtij vierde in de operawereld. In de jaren dertig kondigde zich een sterke afkeer van realistische interpretaties van Fidelio aan. In plaats daarvan wonnen mystificerende, pseudo-romantische ensceneringen terrein. Ze maakten de weg vrij voor het “völkisch-heroïsche” gebaar dat de Duitstalige podia na 1933 domineerde, vooral in het geval van Fidelio. Na de Tweede Wereldoorlog kreeg de karakterisering van het werk als een ‘bevrijdingsopera’ weer een heel nieuwe lading, waarvan de betekenis in elk tijdsgewricht weer andere connotaties oproept. Buiten kijf staat dat geen enkel ander muziektheaterstuk het gebrek aan vrijheid in de specifieke sociale omstandigheden waarin het wordt opgevoerd zo meedogenloos en met zo’n krachtig ethisch pathos blootlegt.
Scepsis ten opzichte van het libretto
Zelden werd er in operahuizen op de eerste Leonore-ouverture teruggegrepen. Een van de uitzonderingen was de productie van Fidelio in 2008 in het Palais Garnier in Parijs (muzikaal leider: Sylvain Cambreling, regisseur: Johan Simons). Bovendien gaf deze Parijse productie blijk van een scepsis ten opzichte van het oorspronkelijke libretto, een tendens die ook de recente uitvoeringsgeschiedenis van Fidelio typeert. Nieuwe versies van de gesproken delen zijn nu eerder regel dan uitzondering. Al in Wieland Wagners baanbrekende Stuttgart productie van Fidelio uit 1954, die op haar beurt werd geopend door de tweede Leonore-ouverture en ook het trio uit de eerdere versies bevatte, werden de dialogen vervangen door tekstuele intermezzo’s, die werden voorgelezen door een verteller. In een oratorisch abstracte setting, ontdaan van historische ballast, werd de opera in Wieland Wagners interpretatie zo grotendeels uit de sfeer van het politieke verwijderd – een reactie op de uitvoeringen van het werk in Nazi-Duitsland.
Tot de bemerkingswaardige premières van Fidelio behoren ook de Kasselse Fidelioproductie uit 1968. Regisseur Ulrich Melchinger, dirigent Gerd Albrecht en decorontwerper Thomas Richter-Forgach lieten niet alleen decor, kostuums en rekwisieten achterwege, maar ook de muziek werd radicaal ingekort. Het openingsduet tussen Marzelline en Jaquino en Rocco’s ‘Goud-aria’, net als alle dialogen en ook het melodrama van de kerkerscène, werden geschrapt. Op de plek van de dialogen kwamen 20ste-eeuwse gedichten van onder meer Nelly Sachs, Apollinaire, Walter Bauer, Brecht, Jiří Orten en Henri Krea, die actuele politieke kwesties behandelden.
Voor zijn enscenering in 1969 in Wuppertal besloot Kurt Horres zijn zangers uitsluitend te laten zingen. De oorspronkelijke gesproken dialogen maakten plaats voor nieuwe ‘innerlijke monologen’ die door acteurs op een audioband waren ingesproken en tijdens de voorstelling werden afgespeeld, en uiting moesten geven aan de reacties en motieven van de personages. Ook werd er al gekozen voor het volledig weglaten van de gesproken teksten uit de voorstelling, met als doel de emotionaliteit van de muziek op de voorgrond te laten treden. Dat was ook het geval was bij de meest recente Nederlandse uitvoering van Fidelio door de Nederlandse Reisopera in april 2023 (muzikale leiding: Otto Tausk, regie: John Fulljames).
Aanpassingen tonen
Over het bewerken van Beethovens materiaal werd door regisseurs niet geheimzinnig gedaan. Voor verschillende ensceneringen werd een verteller ingevoegd, die de theatrale situatie benadrukte en de toeschouwer wees op de dramaturgische ingrepen die waren gedaan, zoals het invoegen van de derde Leonore-ouverture. Zo was bijvoorbeeld het geval bij bovengenoemde enscenering van Kurt Horres in Wuppertal, en Nikolaus Lehnhoffs enscenering uit 1974 in Bremen. Laatstgenoemde koos ervoor de verteller plaats te laten nemen op de eerste rij in het auditorium, waar hij commentaar leverde op dat wat zich op het toneel afspeelde.
Wat valt op te maken uit deze grove schets van Fidelio’s opvoeringsgeschiedenis, is dat Andriy Zholdaks radicale omgang met Beethovens materiaal geplaatst kan worden binnen het kader van een langlopende bewerkingstraditie, een traditie die haast net zo lang bestaat als het werk zelf.
Hoofdsponsor Nationale Opera & Ballet
