Generation Dance

Interview met choreograaf Rena Butler

Als 14-jarige student van de Chicago Academy for the Arts moest Rena Butler kiezen tussen theater en dans. Instinctief koos ze voor het laatste, “omdat dans een veel extremere manier van jezelf uiten is.” De flamboyante Amerikaanse maakt met Persephone, een nieuw werk over de duisternis en het licht in ons allen, haar Nederlandse debuut.

Als jonge dansstudent raakte Rena Butler (35) al gefascineerd door Gian Lorenzo Bernini’s Ratto di Proserpina. Het barokke, levensgrote marmeren beeld verbeeldt de ontvoering van Proserpina door Pluto – in de Griekse mythologie aangeduid als Persephone en Hades – naar de onderwereld, waarbij de driekoppige hond Cerberus – door de Grieken ook wel aangeduid als een hydra – de overgang naar de onderwereld symboliseert. “Ik volgde destijds lessen bij Martha Graham en leerde op school over Fibonacci’s gulden-snedetheorie met betrekking tot symmetrie. Ik werd daardoor zo getriggerd dat ik in de jaren daarna bij elk kunstwerk dat ik zag op zoek ging naar die gulden snede en toen stuitte ik op Bernini’s beeldhouwwerk. De wonderschone spiraalvormige constructie, de gedetailleerdheid van het beeld en de enorme geladenheid die eruit spreekt, raakten me. En dan te bedenken dat Bernini pas 23 was toen hij het beeld voltooide. Er zit zóveel in dit beeld, dat je het verhaal erachter niet eens hoeft te kennen. Als je ernaar kijkt geeft dat al zoveel context, en daarbij: elke hoek van waaruit je het bekijkt, zorgt weer voor een nieuwe, individuele ervaring.”

Een teken van boven

Dat ze bij aankomst in Amsterdam, begin augustus, in de montageruimte achter het toneel van Nationale Opera & Ballet op een metershoge, driekoppige hydra stuitte (afkomstig uit Francesco Cavalli’s opera Ercole amante) moest, zegt ze, dan ook wel ‘een teken van boven’ zijn. Temeer daar Bernini’s beeld inmiddels voor haar, door een persoonlijke ervaring, een flinke extra lading heeft gekregen. “Toen ik die hydra daar zo pontificaal zag staan, wist ik: hier móét ik iets mee. Bernini’s beeld móét het onderwerp van mijn nieuwe choreografie worden. Niet zozeer vanwege het verhaal over de ontvoering van Persephone – door Bernini overigens aangeduid als ‘ratto’ ofwel ‘verkrachting’ –, als wel vanwege het bijkomende thema van ‘consent’ of toestemming. De manier waarop Hades’ vingers in Persephones dijbeen gekerfd staan (Butler geeft de voorkeur aan de Griekse benamingen – red.), is daarbij voor mij veelzeggend. Het roept bij mij de vraag op wat wij als mensen toestaan en hoe ver we willen gaan, voordat we onze grens trekken. Dat is een thema dat ik, door wat mij anderhalf jaar geleden is overkomen, momenteel opnieuw voor mijzelf evalueer. Al betekent dat zeker niet dat ik mijn publiek míjn verhaal wil opdringen. Ik wil juist de verbeelding prikkelen, zodat mensen hun eigen verhaal kunnen maken. Voor de een zal Bernini’s beeld – en daarmee mijn choreografie – misschien gaan over de onderwereld, over de keus om een duik te nemen in het onbekende, en voor de ander gaat het misschien over het nemen van wat niet van jou is en daar later voor gestraft dan wel gevierd worden.”

Ieders persoonlijke onderwereld

In haar nieuwe choreografie, een trio, hebben de dansers ieder hun eigen rol. In de eerste cast vertolkt Floor Eimers de rol van Persephone, verbeeldt Giorgi Potskhishvili Hades en is Joseph Massarelli de driekoppige Hydra, die, aldus Butler, met zijn geblaf Hades lijkt aan te moedigen om Persephone de onderwereld in te trekken. Maar voor Butler vloeien de drie karakters ook samen, in die zin dat ze zich in alle drie herkent.

“Ik zie mijzelf als Hydra, als Hades én als Persephone. Ik ben gefascineerd door de diepere lagen die wij allen in ons dragen. Hoe donker kan het worden en in hoeverre staan we onszelf toe om in onze eigen onderwereld te duiken? En wat moedigt ons aan om dat te doen? Voor mij handelt het verhaal dat Bernini zo prachtig heeft verbeeld niet over genders, niet over twee mannelijke figuren die een vrouw die naar het licht reikt de onderwereld intrekken. Het gaat voor mij over het licht en donker dat zich in ons allen bevindt. Over het duidelijk krijgen van de grenzen in onszelf. Om, aldus, te begrijpen hoever we willen gaan voordat we ons naar boven worstelen om naar adem te happen.”

Alle drie de karakters hebben ons, aldus Butler, een les te leren. “Ik hou van Hydra. Hij is voor mij een ‘shape shifter’ van de onderwereld, een schaduwpersonage dat mensen aanzet tot het maken van keuzes, of ze nu goed of slecht zijn. Hij stuwt het verhaal voort, maar creëert ook chaos. Hades reageert heel geconditioneerd op dingen en wordt daarbij gemanipuleerd en gecontroleerd door Hydra. Hoe vind je in zo’n situatie je eigen kracht terug, hoe verbreek je de betovering, zodat je autonoom kunt zijn en je eigen keuzes kunt maken? En hetzelfde geldt in feite voor Persephone: ik zie haar als een hedendaagse vrouw, die zich plotseling overgeleverd voelt aan twee mannelijke, of als zodanig geïdentificeerde personages. Hoe moet zij navigeren tussen alles wat haar overkomt? Welke keuzes moet zij maken en wat heeft zij nodig om haar kracht terug te vinden? Ik denk dat ze inderdaad eerst moet afdalen in ‘haar’ onderwereld, om uit te vinden wie ze is, wat haar onder druk zet, haar uit het veld slaat, om zich daarna met hervonden kracht te kunnen bevrijden.”

Beklemmend

Voor haar nieuwe choreografie, Persephone, gebruikt Butler muziek van achtereenvolgens Hans Abrahamsen, Dmitri Sjostakovitsj en Ezio Bosso. “Voor mij zit er een duidelijke connectie tussen deze werken. Sjostakovitsj kon onder druk van het Stalin-regime niet de muziek maken die hij wilde maken. Hij moest zijn muzikale stem bedwingen en dat hoor je in zijn muziek. Zijn Vierde strijkkwartet begint bloemrijk, maar wordt gaandeweg beklemmender. Het is die donkerte die mij, zeker in dit verband, aanspreekt en die ik ook in de stukken van Abrahamsen en Bosso hoor, al is Bosso’s compositie wel wat hoopvoller en uitbundiger.”

Samen met lichtontwerper K.J en decor- en kostuumontwerper Tatyana van Walsum kijkt ze momenteel hoe ze de orkestbak als het ware in een onderwereld kan omtoveren. “Ik weet niet hoe de musici daar tegenover staan, maar zolang er geen rood licht op hun partituren schijnt, denk ik dat we daar wel een oplossing voor gaan vinden.”

Toch gaat het haar, nogmaals, niet om het reproduceren van een mythologisch verhaal. In feite wil ze het verhaal van Persephone, samen met haar dansers, juist demythologiseren. “We maken allemaal in ons leven dingen mee die relateren aan dit verhaal. Daarom vraag ik de dansers om zichzelf te vinden in de verschillende personages. Om de pieken en dalen van elk personage te verkennen, hun opkomst en hun ondergang. En om zo uit te vinden hoe dit mythologische verhaal wordt weerspiegeld in onze huidige tijd, en aansluit bij onze eigen duisternis.”

Tekst: Astrid van Leeuwen

Blake Works I

‘A love letter to ballet’. Zo omschreef een van de instudeerders van Blake Works I dit werk van William Forsythe, dat Het Nationale Ballet vorig jaar op het repertoire nam. Op zeven nummers van singer-songwriter James Blake voorziet de meesterchoreograaf het klassieke-balletvocabulaire van een frisse, hedendaagse ‘glow’.

William Forsythe geldt als de meest invloedrijke dansvernieuwer van de afgelopen vijftig jaar. In de jaren tachtig en negentig greep hij de klassieke, academische dans bij de lurven, demonteerde het onderliggende systeem en zette de regels ervan op zijn kop. Met zijn radicale balletchoreografieën – grillig, met balansen die extreem uit het lood hingen, en armen en benen die tot maximale extensies reikten – vierde hij wereldwijd successen.

Maar in 1999, na de première van Pas/Parts bij het befaamde Ballet de l’Opéra national de Paris, hield Forsythe het ballet voor gezien en besloot hij zich toe te leggen op experimentele, eigenzinnige danstheaterwerken, met een grote rol voor improvisatie.

Tot 2016, toen hij, na een pauze van zeventien jaar, zijn eerste liefde – het ballet – weer omarmde en Blake Works I maakte, wederom voor het Ballet de l’Opéra national de Paris. Hij liet zich hiervoor inspireren door zeven nummers van het op dat moment net verschenen album The Colour in Anything van de Britse singer-songwriter en elektronisch muzikant James Blake. Popsongs, een ongebruikelijk genre binnen Forsythes oeuvre, maar de choreograaf werd naar eigen zeggen uitgedaagd door de ‘sterk gesyncopeerde, veelgelaagde ritmische omgevingen’ die Blake binnen de meestal rechttoe rechtaan maatsoorten van het popgenre creëert. In reactie daarop maakte Forsythe solo’s, duetten, trio’s en perfect synchrone ensembledelen vol complexe, soms caleidoscopische bewegingen.

Choreografieën die van de dansers niet alleen een sterke technische beheersing vragen, maar vooral ook een enorme dosis muzikaliteit, dansplezier en swing. Waar Forsythe in veel van zijn eerdere balletchoreografieën voor een analytische benadering koos, waarbij hij het dansidioom bijna chirurgisch ontleedde, refereert Blake Works I – ondanks het veelal opgevoerde tempo en de frisse, hedendaagse ‘glow’ – onmiskenbaar aan de wortels van de balletkunst, en dan met name aan de Franse school met haar specifieke, veeleisende details.

In zijn choreografie verwerkte hij zelfs enkele iconische fragmenten van de grote meesters van het genre – met voorop George Balanchine – die hem tijdens zijn vormingsjaren hebben beïnvloed. De Forsythe uit die tijd, die pas op zijn achttiende zijn eerste balletles kreeg, duikt in Blake Works I ook af en toe op, belichaamd door een danser die, in afwijkend, alledaags tenue, speels, onbevangen en nieuwsgierig tussen de andere dansers door slalomt.

Tekst: Astrid van Leeuwen