Frida
Credits
Voorstellingsinformatie
Het verhaal
Verhaal
Het verhaal
Eerste bedrijf
Scène 1: ouverture
Het is de Dag van de Doden. Bovenop een zwarte kubus zitten vier skeletten, die het verhaal vertellen van een jong meisje genaamd Frida Kahlo. Frida is brutaal, levendig en weet wat ze wil.
Scène 2: Frida en Alejandro
De jonge Frida is verliefd op Alejandro Gomez Arias. Ze dansen gelukzalig en zijn blind voor het gevaar dat hen omringt. Het verkeer om hen heen wordt steeds drukker. Frida krijgt een busongeluk en raakt zwaargewond.
Scène 3: aan bed gekluisterd
Frida is ruim een jaar aan bed gekluisterd. Het Hertje verschijnt, een alter ego dat haar bijstaat wanneer ze zich eenzaam voelt.
Scène 4: mannelijke Frida’s
Frida schildert zichzelf veelvuldig. Tien mannelijke Frida’s beelden haar vele zelfportretten uit. Met de traditionele Tehuana-kleding laat Frida haar ‘mestiza’- afkomst zien en drukt ze haar feministische en anti-kolonialistische idealen uit.
Scène 5: Diego Rivera
Diego Rivera is een bekende Mexicaanse schilder van imposante muurschilderingen. Frida bezoekt hem en laat hem enkele van haar schilderijen zien. Ze vraagt Diego of hij vindt dat ze voldoende talent heeft.
Scène 6: Frida en Diego
Frida en Diego worden verliefd en trouwen. Het duet tussen de geliefden stopt abrupt omdat Frida extreme pijn heeft aan haar beschadigde been en rug.
Scène 7: Diego’s ontrouw
Diego is aan het werk in zijn studio, waar hij regelmatig modellen over de vloer krijgt. Frida ligt ondertussen in het ziekenhuis en weet dat Diego haar ontrouw is.
Scène 8: hallucinatie
Frida krijgt morfine toegediend voor de pijn. Bedrukt door haar mentale en emotionele pijn begint ze te hallucineren.
Scène 9: kinderwens en miskraam
Het Hertje en Frida staan te midden van een woud van rode navelstrengen. Hier heeft ze een visioen over een jong meisje. Frida verlangt vurig naar het moederschap, maar helaas krijgt ze een aantal keer een miskraam.
Tweede bedrijf
Scène 10: proloog
Frida zei eens: ‘Er waren twee grote ongelukken in mijn leven. Het busongeluk en Diego. Diego was het ergst.’
Scène 11: wortels
In dit schilderij beeldt Frida zichzelf af met een open borstkas waaruit een wijnrank voortkomt, als symbool voor haar diepe kinderwens.
Scène 12: Amerika
Frida en Diego reizen naar de Verenigde Staten, waar Diego verschillende opdrachten heeft. Diego krijgt volop aandacht en laat Frida vaak alleen achter in eenzaamheid.
Scène 13: Frida en haar minnaars
Frida heeft zelf ook vele minnaars, zowel mannen als vrouwen, onder wie de beroemde artiest Josephine Baker.
Scène 14: Adoro
Diego herwint de liefde van zijn Frida wanneer ze samen dansen en hun Mexicaanse roots vieren. Ze besluiten terug naar Mexico te reizen, weg van het grijze, betonnen Amerika.
Scène 15: achteruitgang
Frida en Diego zijn terug in Mexico. Frida’s gezondheid holt achteruit terwijl Diego zich steeds vaker in zijn studio afzondert. Om haar vele medische behandelingen te bekostigen maakt Frida steeds grotere schilderijen, waarin ze haar pijn en verdriet tastbaar maakt, waaronder De twee Frida’s en De gebroken zuil.
Scène 16: Diego en Cristina
Een mariachi-band komt binnen. Diego begint een affaire met Frida’s zus Cristina. Frida komt erachter en is woest. Ze voelt zich verraden en knipt haar lange haren af.
Scène 17: ‘Ik hoop dat het einde vol vreugde is en dat ik nooit meer terugkom’
Frida lijdt onder steeds zwaardere depressies en wordt steeds afhankelijker van pijnstillers. Ze kan nauwelijks nog schilderen en komt niet meer buiten. Ze hoopt dat Diego haar zal missen als ze zelfmoord zou plegen. Op 13 juli 1954 overlijdt Frida Kahlo op 47-jarige leeftijd.
‘Waar heb ik voeten voor nodig? Ik heb vleugels om te vliegen’
Frida Kahlo
Castlijst
Let op, de lijst met de indeling van de dansers is tot op het laatste moment onder voorbehoud.
‘Frida was zóveel meer dan haar pijn en ongeluk’
Interview met choreograaf Annabelle Lopez Ochoa
‘Frida was zóveel meer dan haar pijn en ongeluk’
Kort voor de wereld begin 2020 als gevolg van de coronapandemie ‘op slot’ ging, bracht Het Nationale Ballet Frida uit: een tegelijkertijd kleurrijke en indrukwekkende ode aan het leven van de beroemde Mexicaanse kunstenaar Frida Kahlo. Eerder al creëerde choreograaf Annabelle Lopez Ochoa Broken Wings, een korte eenakter over Kahlo’s tragische bestaan, maar het avondvullende Frida heeft haar, zegt ze, “de kans geboden om diepere lagen toe te voegen en emoties als eenzaamheid en obsessieve liefde verder uit te bouwen.”
“Wow, ik wil ook zo’n vrouw zijn. Ik wil ook op die manier in het leven staan.” Die gedachten overvielen Annabelle Lopez Ochoa toen ze ruim twintig jaar terug eigenlijk per toeval de film Frida van regisseur Julie Taymor zag; haar man Titus was thuisgekomen met een dvd van de film, handelend over het veelbewogen leven van Frida Kahlo.
“Eerlijk gezegd had ik voor die tijd niet zoveel met haar. Ik kende haar schilderijen, natuurlijk, maar door al die portretten die ze van zichzelf schilderde, maakte ze op mij nogal een ‘self-centered’ indruk. Bovendien sprak de vrij grove, tweedimensionale stijl van het werk mij ook niet aan. Maar door die film zag ik dat opeens allemaal heel anders. Ik werd diep getroffen door het waarom van haar schilderijen, door hoe deze vrouw haar fysieke immo- biliteit en constante pijn in kunst heeft weten te transformeren, door haar enorme humor die ze ondanks alle tegenslag wist te behouden en door haar heftige, obsessieve houden van – Diego Rivera en zij konden niet zonder elkaar, maar in feite ook niet met elkaar. Daarnaast zal ook de muziek van de film zeker bijgedragen hebben aan mijn bewondering: Mexicaanse rancheras van zangeres Chavela Vargas, muziek waar ik als kind mee opgegroeid ben.”
Mexicanismo
Lopez Ochoa (50) – dochter van een Colombiaanse vader en een Belgische moeder – ontdekte ook dat Kahlo in haar schilderkunst niet voor niets koos voor die kleurrijke, tweedimensionale stijl en zich als vrouw niet voor niets voortdurend hulde in een eigenzinnige variant van de kleurrijke Mexicaanse klederdracht. “Ze koos er bewust voor om het mexicanismo te eren. Ze vocht niet voor zichzelf, maar voor haar cultuur. Dat raakt me. Als ‘halve indiaan’, als ‘mestiza’ ben ik opgegroeid in een blanke wereld. Ik weet nog goed dat de toenmalige directrice van Ballet Vlaanderen bij mijn afstuderen aan de Koninklijke Balletschool in Antwerpen tegen mij zei dat een klassieke ballerina blank hoort te zijn. Mede daardoor ben ik mijn hele leven bezig geweest om mijn kleur als het ware te camoufleren. En dan is daar opeens Frida: een vrouw die níéts camoufleert of verbergt, maar juist openlijk staat en vecht voor haar afkomst en cultuur.”
‘Damned and doomed’
Toch zou het idee om een choreografie over Kahlo’s leven te maken misschien wel nooit bij haar opgekomen zijn als Tamara Rojo, toenmalig artistiek directeur van English National Ballet, haar in 2016 niet had gevraagd om een theatraal ballet over een ‘damned and doomed’ vrouw te maken. Bedoeld voor het programma She Said, met daarin enkel werk van vrouwelijke choreografen.
Lopez Ochoa: “Tamara gaf mij een lijstje met namen van een stuk of tien vrouwen, veelal verbonden met de Britse geschiedenis, maar geen van hen sprak mij echt aan. Dus ben ik mij in de weken daarna in hen gaan verdiepen en ondertussen kwam steeds maar weer de naam Frida Kahlo in mijn hoofd oppoppen, maar ja, die stond niet op het lijstje. Uiteindelijk ben ik naar Tamara gestapt en heb ik gezegd: ‘Sorry, maar het moet Frida Kahlo worden’. En wat bleek: Tamara was een groot fan van haar en zag het meteen helemaal zitten.”
Beeldend surrealisme
Daarna ging het snel: “Ik heb de eerste versie van het script in één avond geschreven. Het feit dat je de realiteit van haar verhaal al snel achter je kunt laten, dat je weg kunt stappen van het anekdotische en je in plaats daarvan kunt richten op de surreële wijze waarop die realiteit vorm kreeg in haar schilderijen, hielp daarbij enorm. Dat beeldend surrealisme leent zich ook heel erg voor de poëtische wereld van de dans.”
Ook het concept van de choreografie kwam daarna bijna als vanzelf tot stand. “De grote vraag daarbij was wel: wat doe je met een vrouw die een groot deel van haar leven in bed ligt of in een rolstoel zit? Ik had dus een bed nodig, en dat bed zag ik voor mij in een kubus, een kubus met aan alle kanten deuren die een voor een opengaan en dan, als schilderijen, een aspect van of een plaats in haar leven verbeelden.”
De première van Broken Wings, met Tamara Rojo als Frida en Irek Mukhamedov in de rol van Diego Rivera, was een voltreffer. “It’s Annabelle Lopez Ochoa’s Broken Wings that makes the programme a success”, “What better way to open a showcase of female creativity than with Annabelle Lopez Ochoa’s Broken Wings, an exuberant portrayal of the troubled life of Frida Kahlo?” en “A beautiful and poignant spectacle”, schreven de Britse kranten.
“Maar zelf voelde ik zo’n tien dagen voor de première al: eigenlijk zou dit stuk een ‘full- length’ choreografie moeten zijn”, zegt Lopez Ochoa. “Er gebeurde in het ballet te veel in te korte tijd. Voor je het wist was Frida dood.” Dat Ted Brandsen haar in 2020 de kans gaf om haar ideeën in een nieuwe, grootschalige avondvullende productie vorm te geven, was, zegt ze, dan ook ‘écht een droom die uitkwam’.
Gewond hertje
Net als Broken Wings is Frida geen chronologische van A tot Z-vertelling van de levensloop van Kahlo. “Ik verbeeld wel de heftigste momenten die aan de basis gestaan hebben van haar bekendste schilderijen, maar ik ben vooral geïnteresseerd in haar gevoels- en belevingswereld.”
Een van de aspecten waarop ze in haar avondvullende productie veel meer heeft ingezoomd dan in Broken Wings mogelijk was, is Frida’s eenzaamheid. “Ze heeft in haar leven 36 operaties ondergaan, waarvan een groot aantal is mislukt. Ze was grote delen van haar leven aan bed gekluisterd, had altijd pijn, en niet alleen fysiek. In haar laatste levensjaren zei ze regelmatig dat ze twee zware ongelukken in haar leven had gekend: ‘Eén waarin een bus me aanreed, het andere was mijn man. Mijn man was het ergste’. Frida dronk veel en gebruikte waarschijnlijk morfine om alle pijn te verzachten. De enorme eenzaamheid die ze vaak gevoeld moet hebben, verbeeld ik met een alter ego, een danser die de rol van een hert heeft, geïnspireerd door Frida’s schilderij El venado herido. Hierop heeft ze zichzelf geportretteerd met het lichaam van een hert met in de borst en op de rug allemaal pijlen in het lijf.”
Het hert is een van de tien alter ego’s in Lopez Ochoa’s productie en elk van hen verbeeldt een van Kahlo’s schilderijen. “Zoals bijvoorbeeld ook La columna rota, dat eveneens symbool staat voor de fysieke en emotionele pijn die haar leven tekende. Op het schilderij is haar torso – symbolisch voor haar door een busongeluk verwoeste wervelkolom – verticaal gespleten door een gebroken zuil, terwijl over haar hele lichaam spijkers in haar huid geslagen zijn, een duidelijke verwijzing naar Jezus aan het kruis.”
Biseksueel en promiscue
Toch wilde Lopez Ochoa in Frida zeker niet alleen focussen op al het leed dat Kahlo heeft meegemaakt. “In de voorbereidingen op Broken Wings heb ik een Kahlo-connaisseur gesproken en dat was ook ongeveer het eerste wat hij zei: ‘Zet haar alsjeblieft niet als een slachtoffer neer!’”
“Vaak wordt ook gedacht dat zij in de relatie met Diego Rivera de underdog was, omdat hij veelvuldig vreemdging, onder meer met haar zus Cristina. Maar de biseksuele Frida kon er zelf ook wat van. Een jaar na haar huwelijk ging ze al vreemd met de Hongaars-Amerikaanse fotograaf Nick Muray, met wie ze jarenlang een aan-uit-relatie had, en tussendoor volgden vele andere relaties, met onder meer beeldhouwer – en decorontwerper van Martha Graham – Isamu Noguchi, revolutionair Leon Trotsky, kunstenares Georgia O’Keeffe, nachtclubartieste Josephine Baker en zangeres Chavela Vargas. Ik denk dat ze een enorme fascinatie had voor eigenzinnige en creatieve mensen. Dat verklaart misschien ook waarom ze op Rivera viel, die ze op haar vijftiende ontmoette toen hij een muurschildering op haar school maakte, terwijl hij in haar ogen toen toch al een oude man moet zijn geweest, en bovendien bepaald geen schoonheid. Zijzelf was trouwens ook degene die het contact zocht. Ze stapte op Rivera af en zei: ‘Jij bent van mij!’”
Levenslust
Een paar keer laat Lopez Ochoa haar hoofdpersoon, Frida, bewegen als iemand met een fysieke handicap. “Haar been beeft soms, ze zit regelmatig in haar kubus c.q. bed vastgekluisterd en aan het einde zie je haar even mank lopen. Maar Frida was zóveel meer dan haar pijn en ongeluk. Ze is voor mij een optelsom van alle kleuren waarmee ze zich omgaf, haar schilderijen, haar enorme levenslust, van de clown die altijd alles relativeerde en overal rake, directe grappen over kon maken. Denk maar aan de totaal concessieloze wijze waarop ze society lady Dorothy Hale portretteerde in haar val, toen deze van een hoog flatgebouw in New York afsprong. Maar ook het Blauwe Huis in Coyoacán (tegenwoordig een wijk in Mexico-Stad) waarin ze geboren werd en stierf, zegt veel over wie ze was. Ik heb het drie keer bezocht. Het was weliswaar een kooi waarin ze, door haar fysieke toestand, gevangen zat, maar wel een gouden kooi: het is zó prachtig, met al die kleuren, planten en de dieren die ze er hield.”
Dropbox-relatie
Voor Frida vroeg Lopez Ochoa de Britse componist Peter Salem, bekend van zijn muziek voor film en theater, om zijn compositie van Broken Wings uit te breiden tot een avondvullend muziekstuk. “We hadden al vier keer eerder samengewerkt en ik vind het altijd een enorme luxe om met een eigen componist aan de slag te kunnen gaan. Tijdens de creatieperiode van Frida hebben we als het ware een dropbox-relatie onderhouden. Hij stuurde mij steeds fragmenten, waar ik vervolgens weer op reageerde. Hoewel Peter dus veel filmmuziek heeft geschreven, heeft hij er in zijn compositie voor Frida voor gezorgd dat de scènes echt heel mooi in elkaar overvloeien, waarbij hij een aantal prachtige, terugkerende motieven heeft gecomponeerd voor onder meer Frida en Diego. Daarbij heeft hij ook gebruikgemaakt van de gitaar en harp, wat typisch is voor Mexicaanse muziek. Al wilden we bewust niet al te veel folklore.”
De Nederlandse, internationaal gevierde Dieuweke van Reij ontwierp de decors en kostuums voor Frida. Lopez Ochoa: “Ik weet qua vormgeving eigenlijk altijd heel goed wat ik wil, dus ik heb Dieuweke ook niet de vrije hand gegeven, maar ook dit keer bleek zij weer heel goed in het vertalen van wat ik wil, zij tilt mijn ideeën echt naar een hoger niveau. De productie begint in monochrome tinten: zwart, grijs, wit. Maar zodra Frida de schilderkunst ontdekt, wordt alles kleurrijk, afgezien van de zwarte kubus. Die kubus staat behalve voor het bed waaraan ze lange tijd gekluisterd was, ook voor een dobbelsteen. Het verhaal in Frida wordt verteld door skeletten, zij proberen haar ook andere keuzes te laten maken, maar de dobbelsteen rolt zoals hij rolt, het is háár lot.”
Sterk en geëmancipeerd
Frida was de eerste nieuwe avondvullende voorstelling van Het Nationale Ballet ná Ted Brandsens productie Mata Hari, die in 2016 in première ging. “Ik vind het”, zegt Lopez Ochoa, “fantastisch dat het gezelschap twee keer achter elkaar een productie heeft gewijd aan dit soort sterke, geëmancipeerde, échte vrouwen, en dus niet aan een bedacht wezen, zoals in het verleden zo vaak in het ballet gebeurde.”
“Daarnaast ben ik heel erg blij dat ik met dit ballet iets van mijn Latijnse achtergrond heb kunnen delen, en dat ik dat na al die jaren eindelijk open en volstrekt schaamteloos kon doen. Het leven van Frida Kahlo, haar schilderkunst en haar manier van kleden: het is een dankbaar onderwerp voor een choreograaf, omdat ze – net als Mata Hari – iemand was die zichzelf als het ware uitvond. Ze mag dan wel op haar zevenenveertigste gestorven zijn en een tragisch leven geleid hebben, ze heeft zóveel schoonheid achtergelaten en is – door haar levensinstelling en de manier waarop ze haar pijn omzette in kunst – nog steeds een voorbeeld voor ons allemaal.”
Tekst: Astrid van Leeuwen
‘Ik ben gelukkig zolang ik kan schilderen’
Het leven van Frida Kahlo
‘Ik ben gelukkig zolang ik kan schilderen’
Frida Kahlo werd geboren op 6 juli 1907 in Coyoacán, aan de rand van Mexico-Stad. Haar vader, Guillermo Kahlo, was een Duits-Hongaarse immigrant, haar moeder een mestiza van gemengde inheemse en Europese afkomst. De familie Kahlo woonde in een blauw huis dat vader Kahlo had laten bouwen, La Casa Azul – hetzelfde huis waar Frida in 1954 zou overlijden en waar nu het Museo Frida Kahlo is gevestigd.
Op zesjarige leeftijd kreeg Frida polio, waardoor ze voortaan een beetje mank liep. Na deze eerste tegenslag leek het Frida snel weer redelijk voor de wind te gaan. Ze kon goed leren en op vijftienjarige leeftijd werd ze als een van de eerste meisjes toegelaten tot een prestigieuze school die haar zou voorbereiden op de universiteit. Ze was van plan om medicijnen te gaan studeren en arts te worden.
Noodlot
Op 17 september 1925 sloeg het noodlot toe. De bus die Frida van school naar huis bracht, kwam fataal in botsing met een tram. Er vielen bij het ongeluk meerdere doden en Frida raakte zwaargewond: haar bekken werd doorboord door een fors stuk metaal. In het ziekenhuis bleek dat ook haar sleutelbeen, twee ribben, haar rechterbeen en haar wervelkolom gebroken waren. Haar rechtervoet was verbrijzeld. Ze onderging een zware operatie, waarna ze lange tijd aan bed gekluisterd lag in een beklemmend gipskorset. Het was in deze periode dat Frida begon te schilderen. Met behulp van een speciale ezel kon ze al liggend werken. Ze schilderde vooral zichzelf, via een aan haar bed bevestigde spiegel. Aanvankelijk was het schilderen slechts een manier om de verveling te verdrijven, maar al snel werd het serieuzer. Frida verdiepte zich in verschillende kunsttradities en bekwaamde zich in haar vak.
Communisme en Diego Rivera
Zo’n twee jaar na haar ongeluk was Frida weer enigszins op de been, zij het met veel pijn en blijvende lichamelijke schade. Ze haalde de banden aan met haar oude schoolvrienden, die stuk voor stuk aan de universiteit waren gaan studeren en politiek geëngageerd waren geraakt. Via hen kwam Frida tot het communisme, een ideologie die ze tot het einde van haar leven vol overtuiging zou belijden – aanvankelijk als trotskist, later als fervent stalinist. Ze bouwde een hecht netwerk aan communistische vrienden op en frequenteerde levendige feestjes. Op een van die bijeenkomsten kruiste haar pad dat van de ruim twintig jaar oudere kunstenaar Diego Rivera, een van Mexico’s grootste en bekendste schilders van dat moment. Als middelbare scholier had ze hem al eens eerder ontmoet, toen hij aan een muurschildering in haar school werkte, maar nu was alles anders. Frida besloot hem haar eigen kunstwerken te tonen om zijn professionele oordeel te vragen. Rivera was onder de indruk en moedigde Frida aan om vooral te blijven schilderen. Rivera was al getrouwd, maar al snel kregen de twee een liefdesverhouding. Op 21 augustus 1929 traden Frida en Diego met elkaar in het huwelijk – een bruiloft tussen ‘een olifant en een duif’, zo omschreef Frida’s vader het. Kort na hun huwelijk verhuisden de twee naar Cuernavaca in het zuiden van Mexico, waar Diego een opdracht had voor een muurschildering.
Mexicaans zelfbewustzijn
Het Mexico waarin Frida volwassen was geworden kende een sterk nationaal zelfbewustzijn: in 1910 was de Mexicaanse Revolutie uitgebroken met een opstand tegen het bewind van dictator Porfirio Díaz. De postrevolutionaire periode werd gekenmerkt door een herwaardering van de eigen cultuur en identiteit boven die van de (voormalige) Europese kolonisator. De prekoloniale culturen van de Maya’s en de Azteken werden herontdekt en men vierde de eigen inheemse tradities en folklore. Het land werd zelfverzekerder, trots en overtuigd van de waarde van de eigen cultuur en geschiedenis.
Na de verhuizing naar Cuernavaca begon Frida zich hier ook steeds zelfbewuster toe te verhouden. Ze verdiepte zich in de matriarchale samenlevingsvorm van de Tehuanas, die in traditionele Tehuana-klederdracht gekleed gingen. Frida raakte hierdoor geïnspireerd en transformeerde haar stijl. Waar ze als jonge vrouw regelmatig mannenkleding of – uit solidariteit met de arbeidersklasse – overalls had gedragen, hulde ze zich vanaf nu steeds vaker in traditionele kleurrijke klederdracht en droeg ze bloemen in haar haar. Het was voor Frida de ultieme vorm van zelfexpressie en contact leggen met haar Mexicaanse ‘roots’.
Amerika
De succesvolle carrière van Diego bracht het echtpaar naar ‘Gringolandia’, zoals Frida de Verenigde Staten noemde. Daar woonden ze achtereenvolgens in San Francisco, New York en Detroit. Het huwelijk tussen Diego en Frida werd gekenmerkt door talloze affaires van beiden. Diego was een onhoudbare ‘womanizer’ zonder scrupules, maar ook Frida had vele affaires met zowel mannen (onder wie Leon Trotski en Isamu Noguchi) als vrouwen (naar verluidt onder meer Georgia O’Keeffe, Josephine Baker, Dolores del Rio, Paulette Goddard, Tina Modotti en Chavela Vargas). Met de Amerikaanse fotograaf Nick Muray onderhield Frida vanaf 1931 een knipperlichtrelatie die zo’n tien jaar duurde.
De verhuizing naar de VS was goed voor Diego’s carrière, maar Frida was er niet gelukkig – vooral in Detroit had ze het niet naar haar zin. Ze ervoer de industriestad als xenofoob en beklemmend en merkte dat ze zich buiten haar thuisland eenzaam voelde, omdat ze als persoon en als kunstenaar zo verbonden was met haar Mexicaanse roots.
Ook kreeg ze in de zomer van 1932 een miskraam, die zo'n impact had dat ze in het ziekenhuis opgenomen moest worden. Het verlies van dit kind raakte Frida diep; ze had al meerdere misgelopen zwangerschappen gehad en ze raakte er nu van doordrongen dat haar beschadigde lichaam waarschijnlijk niet in staat was een kind te voldragen. In deze periode verwerkte Frida haar pijn omtrent dit onderwerp ook veelvuldig in haar kunst. Kort na het verlies van haar kind overleed ook Frida’s moeder in Mexico, en Frida werd steeds meer bevangen door heimwee naar haar thuisland. Toen Diego zich bij een opdracht van de Rockefellers onmogelijk had gemaakt door Lenin af te beelden op een muurschildering, keerde het stel terug naar Mexico-Stad.
Terug in Mexico
In Mexico ging het verder bergafwaarts met Frida’s gezondheid. In 1934 kreeg ze wederom miskramen, onderging ze een blindedarmoperatie en moesten vanwege gangreen een aantal tenen van haar beschadigde voet geamputeerd worden. Tot overmaat van ramp ontdekte Frida dat Diego een affaire onderhield met haar jongere zus Cristina. Ze voelde zich door beide dierbaren zwaar verraden en ging tijdelijk elders wonen. Kort daarna trok ze toch weer bij Diego in, al zou het allerminst de laatste keer zijn dat de twee tijdelijk uit elkaar gingen.
In 1937 bood Mexico op voorspraak van Frida en Diego asiel aan Leon Trotski – voormalig leider van de Russische revolutie, maar op dat moment vooral de voornaamste staatsvijand van stalinistisch Rusland. De Riveras boden Trotski en zijn echtgenote onderdak in La Casa Azul. Al snel kreeg Frida een affaire met de revolutionair, die echter van korte duur was.
Niet lang daarna initieerde Rivera een echtscheiding. In deze periode nam Frida’s productiviteit en carrière een vlucht: haar werk werd onder meer tentoongesteld in New York en Parijs en kon op steeds meer waardering rekenen. Ze woonde en werkte in La Casa Azul en was er productiever dan ooit.
Op 21 augustus 1940 werd Trotski in opdracht van Stalin vermoord in zijn studeerkamer, met een ijsbijl. De dader was een bekende van Frida. Ze werd op verdenking van betrokkenheid aangehouden en twee dagen lang verhoord.
Tweede huwelijk en afnemende gezondheid
De dood van Trotski bracht Frida en Diego weer nader tot elkaar en ze hertrouwden op 8 december 1940. Na haar huwelijk ging Frida’s gezondheid gestaag achteruit. In 1945 onderging ze in New York een zware operatie waarbij een met staal versterkt stuk bot in haar wervelkolom werd getransplanteerd. De moeilijke operatie mislukte, maar werd later opnieuw geprobeerd – tevergeefs.
In deze periode vatte Frida haar moeizame fysieke toestand regelmatig in haar schilderijen, onder meer in het indringende De gebroken zuil. Frida was aan huis gekluisterd en aan een rolstoel gebonden. Ze verdoofde haar fysieke en mentale pijn met een sterke mix van alcohol en morfine. In 1953 moest ook haar rechterbeen tot kniehoogte worden geamputeerd vanwege gangreen.
In de laatste jaren was het huwelijk van Frida en Diego een afstandelijke verbintenis: Rivera kon niet goed omgaan met Frida’s wanhoop, depressies, woedeaanvallen en haar grootverbruik van alcohol en medicijnen. Hij ging een verhouding aan met een vrouw die kort na Frida’s dood zijn vierde echtgenote zou worden.
Een lichtpuntje in deze zware periode van Frida’s leven was haar kunst. “Ik ben niet ziek. Ik ben gebroken. Maar ik ben gelukkig zolang ik kan schilderen”, vertelde Frida in die periode aan een journalist. In 1953 werd een eerste solotentoonstelling van haar werk in Mexico-Stad georganiseerd. Het leek er aanvankelijk op dat de aan bed gekluisterde Frida zelf niet aanwezig zou kunnen zijn bij de opening, maar ze liet zich – tot ieders verrassing – met bed en al vervoeren naar de expositieruimte. Daar stond ze in het centrum van de belangstelling en waardering.
Op 13 juli 1954 overleed Frida Kahlo in de vroege ochtend, officieel aan de gevolgen van een longontsteking, misschien ook wel geholpen door een overdosis medicijnen. Op haar kist prijkte een grote communistische vlag.
Niet louter illustraties
Frida Kahlo verwerkte veel biografische elementen in haar kunst, zoals haar liefde voor Diego, haar verdriet over zijn affaires, haar vele miskramen, haar fysieke pijn en haar liefde voor Mexico. Toch zijn haar schilderijen zoveel meer dan illustraties van haar eigen leven. Frida’s kunst geeft op een poëtische, levendige wijze uiting aan gevoelens en ervaringen die niet louter individueel, maar ook universeel zijn. Na haar dood werd Frida een boegbeeld voor vrouwen- en lhbtq+-bewegingen, die in haar levensverhaal en haar kunst een expressie van moed, strijdbaarheid en verdriet troffen. Frida maakte zichzelf tot een kunstwerk, een icoon dat haar eigen leven oversteeg en een blijvende zeggingskracht heeft.
Tekst: Laura Roling
‘Het denken in mogelijkheden in plaats van onmogelijkheden... dat is Frida’
Interview met Dieuweke van Reij
‘Het denken in mogelijkheden in plaats van onmogelijkheden... dat is Frida’
Vanuit de nok van het theater komt een enorme bos rode, gevlochten touwen naar beneden, 10 meter lang en 7 centimeter dik; er wordt een heuse autobus gemaakt van draadmetaal, een tram, auto’s en fietsen; op toneel domineert een kubus die door de dansers kan worden voortbewogen; er zijn maar liefst 49 dansers betrokken, waaronder 17 ‘skeletten’, en Kahlo’s zelfportretten worden verbeeld door tien mannelijke dansers in kleurige lange rokken, met elk een unieke, sculpturale pruik.
Het is nog maar een greep uit de enorme lijst attributen voor Frida, waarvoor Dieuweke van Reij (1979) zowel het decor als de kostuums heeft ontworpen. Ze is vanaf het begin betrokken bij het project, ook in Londen heeft zij al nauw samengewerkt met Annabelle Lopez Ochoa aan Broken Wings. Ze kennen elkaar al lang; na haar afstuderen is Van Reij als vormgever via Orkater beland bij het gezelschap De Fantasten, waar ze samen met Lopez Ochoa deel van de artistieke kern uitmaakte.
Voor Frida werd vrijwel alles nieuw gemaakt: vanuit Broken Wings is de voorstelling enorm uitgebreid en bovendien is het toneel van Nationale Opera & Ballet aanzienlijk groter. Van Reij is hier kind aan huis: ze begon haar carrière meteen na haar afstuderen als inkoper voor De Nationale Opera en aansluitend als kleder en assistent van de Kostuumafdeling Ballet: “Ik heb er veel geleerd, omdat je meteen van binnenuit alle facetten van een grootschalige productie te zien krijgt. Daarnaast begon ik ook te ontwerpen voor kleinere gezelschappen waar je alles zelf moet doen: naaien, inkopen, lassen, schilderen. Nu werk ik vooral in het buitenland voor de grotere operahuizen en theaters, maar ik vind die afwisseling van groot- en kleinschalig werken nog steeds heerlijk. De ene keer op de rode loper, de volgende keer bij Oerol in het duinzand.”
Strijdkracht en levenslust
Van Reij kende de zelfportretten van Frida Kahlo al wel: “Ik vond haar werk een tikje somber, verontrustend, niet per se heel mooi. Door me in haar te verdiepen – door de film Frida te bekijken en haar dagboeken te lezen –, heb ik een grote liefde voor haar opgevat. In haar dagboeken maakte ze overal tekeningen bij, het is heel droomachtig, bijna hallucinant. Er zijn ook uitstekende documentaires over haar gemaakt waarin je meer ziet van de tijdsgeest: de kleuren, de kleding, de cultuur en de omgeving, een tijd van dictatuur, geweld en revolutie. Naarmate je meer te weten komt over haar leven, besef je hoeveel strijdkracht en levenslust Frida gehad moet hebben. Ze heeft haar leven lang pijn gehad, door de verlamming in haar been en door haar ongeluk; daarnaast heeft ze drie miskramen gehad die een enorme impact hebben gehad op haar leven – ze wilde dolgraag kinderen – en ze had een heel complex huwelijk. In de loop van de tijd begon ze zich extremer te kleden en te gedragen, om haar lichamelijke tekortkomingen te verdoezelen. Als kind speelde ze al met gender – ze droeg graag mannenpakken – en ze maakte van zichzelf steeds meer een kunstwerk à la Lady Gaga of Madonna, bigger than life.
In haar kunst creëerde ze een wereld die haar een artistieke, lichamelijke en emotionele vrijheid gaf die ze in het ‘gewone’ leven niet had. Dat heeft ons geïnspireerd tot een uitbundige, kleurrijke vormgeving. Voor mij was de grootste uitdaging om de energie van haar werk te vatten, zonder haar schilderijen alleen te kopiëren. Ik maak gebruik van elementen en kleuren uit haar werk, iconische beelden en Mexicaanse invloeden, en vooral van de energie van Frida als persoon, kunstenaar en vrouw. ‘Viva la vida’ oftewel ‘Vier het leven’! Dat is Frida voor mij.”
Van spitzen naar korset
“In het begin van de voorstelling zien we Frida als jong, speels en brutaal meisje, in schooluniform. Nadat ze op haar achttiende na een verkeersongeluk in het ziekenhuis is beland, danst ze niet meer op spitzen, dat is voor de rest van haar leven onmogelijk. Je ziet haar ingesnoerd in een korset, met een heel beperkte bewegingsvrijheid. Pas later in haar leven gaat ze zich steeds meer Mexicaans kleden, met lange rokken en uitbundige sieraden. Zeker na haar verblijf in New York is ze klaar met het westen, met stenen en steden; ze verlangt steeds meer naar de natuur en trekt zich terug op het Mexicaanse platteland.”
Zelfportretten
“Haar zelfportretten zijn iconisch. Het zijn intieme, autobiografische en confronterende versies van haar diepste wezen. We hebben een aantal elementen gekozen om haar zelfportretten tot leven te wekken op het toneel. Tien mannelijke dansers dansen in felgekleurde rokken; zij vertegenwoordigen elk een van die zelfportretten. Omdat ze als groep hun entree maken, heb ik gekozen voor een sterke stijl voor elk van hen, met een verscheidenheid aan details in de pruiken. Daar zit ontzettend veel handwerk in: één pruik krijgt bijvoorbeeld allemaal kleine bladeren, een ander bloemen, in een derde is een schedel verwerkt, uit een andere lijken vlinders te groeien. Voor sommige pruiken is het haar gemengd met stroken stof van de kostuums, andere hebben vormen zoals een gewei, verstrengeld in het haar, gebeeldhouwd uit licht schuim. We stellen telkens één element centraal. Het was nog een heel gepuzzel, want de pruiken moeten uiteraard blijven zitten en niet in de weg zitten bij het dansen of partneren.”
Rode draden
“In Kahlo’s werk zie je heel vaak rode draden, die van hart naar hart lopen, een aantal personages met elkaar verbinden of zelfs heel dreigend om haar nek gewikkeld zijn. In de vormgeving en de choreografie maken we daar gebruik van: de rode draden staan soms letterlijk voor bloed, menstruatie en miskramen, maar ook voor de verbondenheid die Frida voelde met haar lichaam en met haar geliefden.”
Centraal op het toneel staat een kubus: Kahlo was een groot deel van haar leven bedlegerig. “In een ballet kun je natuurlijk niet veel met een liggend iemand; vandaar dat we haar bed rechtopstaand laten zien in een kubus. Een voordeel van een kubus – die door de dansers bewogen kan worden – is weer dat je aan alle vier de zijden verschillende afbeeldingen kunt laten zien. Uiteindelijk zijn het zelfs twee kubussen geworden.”
Skeletten
Voor de scènes in New York heeft Van Reij een aantal gebouwen ontworpen, die daarna in het Decoratelier gemaakt werden. “Het was spannend om daar aan te werken. We waren soms echt samen aan het uitvinden: wat voor verf gebruik je, en wat voor techniek? Hoe krijg je het zo expressief mogelijk?” Tijdens de voorstelling worden deze gebouwen uit de coulissen gereden door een aantal ‘skeletten’ – onder wie vier solisten – die als het ware de motor van het verhaal vormen en ook zorgen voor een humoristische toon. “In Broken Wings waren het er maar vier, nu zijn het er zeventien. We hebben daarvoor gekozen omdat skeletten en doodshoofden in de Mexicaanse cultuur en dus ook in Frida’s werk veel voorkomen. In Mexico is de verhouding tot de dood totaal anders; de dood wordt gevierd in plaats van gevreesd, zoals bij ons. Elk jaar worden de overledenen groots herdacht op de ‘Día de los Muertos’, oftewel de Dag van de Doden.
De zeventien skeletten zorgen in de voorstelling ook voor het verplaatsen van de gebouwen en van andere objecten. Dat ongeluk laten we bijvoorbeeld geabstraheerd zien in de voorstelling, met een tram, een bus, auto’s en fietsen van draadmetaal. De voertuigen zijn heel dun en fijn, maar wel gemaakt van drie centimeter dik massief aluminium, dat in kleine lussen gedraaid moest worden. Het was indrukwekkend om te zien hoe dat werd vervaardigd in het Decoratelier.”
Muurschildering
Frida Kahlo ontmoet Diego Rivera als hij 40 en zij 21 jaar oud is. Ze trouwt met hem en staat jarenlang in de schaduw van de beroemde Mexicaanse kunstenaar. Hij is lid van de communistische partij en vooral bekend vanwege zijn muurschilderingen, die het leven van de werkende klasse en met name dat van de inheemse Mexicaanse bevolking weerspiegelen. De muurschildering die hij in opdracht van de familie Rockefeller in New York maakte, Man at the Crossroads (1934), zorgde voor de nodige ophef omdat hij er een portret van Lenin in had verwerkt. Hij weigerde het portret aan te passen, waarop hij New York uit werd gegooid en de muurschildering door de Rockefellers werd vernietigd. “We vonden dat er iets van hem in moest. De gebouwen die New York en Amerika in het algemeen uitbeelden, draaien op een gegeven moment om en dan zie je Diego’s muurschildering, althans mijn interpretatie daarvan.”
Vleugels
“Ontwerpen voor dans vraagt een andere aanpak dan voor opera of theater. Alles is constant in beweging: dat veronderstelt zowel artistiek als praktisch een andere benadering. Het decor maakt deel uit van de choreografie: vleugels moeten zo groot en mooi uit de ruggen van de danseressen groeien als in mijn dromen, maar wel licht en soepel zijn zodat ze er niet alleen natuurlijk en organisch uitzien, maar ook zo voelen en bewegen voor wie ze draagt. Het denken in mogelijkheden in plaats van in onmogelijkheden... dat is Frida. Om het in haar woorden te zeggen: ‘Voeten, waar heb ik ze voor nodig? Ik heb vleugels om te vliegen’.”
Tekst: Margriet Prinssen
Programmaboek
Hoofdsponsor Nationale Opera & Ballet
Word Vriend van Het Nationale Ballet
Als Vriend steunt u de dansers en makers van Het Nationale Ballet. U bent voor hen onmisbaar en daar doen wij graag iets voor terug. Voor Balletvrienden organiseren we exclusieve activiteiten achter de schermen. U ontvangt van ons het Vriendenmagazine en u krijgt voorrang bij de verkoop van plaatsbewijzen.